«بسم الله الرحمن الرحیم»

شیوه ها و ابزارهای تبلیغی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم)

پیامبر عظیم الشأن در عالم خلقت سرمایه بس عظیمی است که جهت پرورش انسان ها و هدایت آنان به عنوان یک الگو و سرمشق به شمار می رود تا آنجا که قرآن کریم، شخصیت جاوید و ماندگار جهان، آن حضرت را چنین معرفی می کند: «و لَقَد کانَ لَکُم فی رسول الله اسوةٌ حسنةً ؛ رسول گرامی خداوند اسوه حسنه است، بهترین الگوست»(احزاب 21)

در عصر پیشرفت اطلاعات ، که جهان را با این وسعت به صورت دهکده ای درآورده است ، امپریالیسم جهانی به رهبری آمریکا و همیاری صهیونیسم برنامه ریز و کارکشته ، با بهره گیری از تکنولوژی مدرنی که در اختیار دارند ، می خواهند سلطه خود را بر جهان بگسترانند .

تهاجم فرهنگی وسیع و پر دامنه ی آنان ، علیه اسلام و مسلمین می طلبد که ما ، با استفاده از روش تبلیغی پیامبر گرامی اسلام و سایر معصومین علیهم السلام و به پاسداری از مرزهای ایدئولوژیک خود پرداخته و نیز هویت شیطانی و زیاده خواهی آنها را افشا نماییم.

ضرورت بشر به تبلیغ:

پس از هبوط واستقرار آدم و حوا در زمین و نیز هبوط شیطان و تحکیم عداوت بین او و انسان ضرورت وحی و دین و نحوة موضع گیری های انسان ها در برابر آن مطرح می شود،در عالم ملکوت انسان بی نیاز از تبلیغ و هدایت است ولی آدم با هبوط خود به زمین قابلیتش را از دست می دهد و در هدایت قابلیت ها کسب می شود و به سعادت می رسد،تبلیغ لازمه حیات مادی است حیاتی که جذابیت هایی دارد که ممکن است مسیر فطرت را نتواند طی کند پس با توجه به عالم ناسوت (مادی) تبلیغ لازمه حیات دنیوی است.

تبلیغ در لغت و اصطلاح:

تبلیغ؛یعنی رسانیدن ، وصل کردن ، رسانیدن  عقاید دینی یا غیر آنها با وسایل ممکنه .،در مجموع می توان تبلیغات را نوعی تلاش کم و بیش منتظم و جامع برای تحت نفوذ و تاثیر قراردادن عقاید ، نگرشها و یا اعمال دیگران با استعانت از نمادها کلمات ، اشارات ، موسیقی ، فیلم و … تعریف کرد ،واژه پروپاگاندیزPropagandez)) نیز امروزه در زبان انگلیسی معادل تبلیغ و به معنای تحت تأثیر قرار دادن دیگران می باشد، انتشار دادن، ترویج کردن.

اهمیت تبلیغ:

خداوند در قرآن کریم رسالت اصلی فرستادگان خود را تنها ابلاغ احکام معرفی می کند.« فاعلموا أنَّما عَلی رسولُنا البلاغُ المبین ؛ بدانید بر پیامبر ما جز ابلاغ آشکار چیز دیگری نیست.» (. مائده/ 2)

حتی در جایی دیگر به پیامبر(ص) می فرماید: اگر دستورهای ما را تبلیغ نکنی و به مردم نرسانی رسالت خویش را انجام نداده ای،« یا ایُّها الرَّسول بَلِّغ ما انزِلَ إلیکَ مِن ربِّکَ و أن لَم تَفعَل فما بَلَّغتَ رسالَتَه ؛ ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملاً بر مردم برسان و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای ».( مائده/ 92)

قرآن کریم در کنار انبیاء عظام به مسلمانان نیز دستور می دهد که باید از هر قومی عده ای بدنبال فراگیری احکام باشند و سپس آن را در بین قوم خویش تبلیغ نمایند.

« فَلَو لا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرقَةٍ مِنهُم طائفَةٌ لِتَفَقَّهوا فی الدّین و لِیُنذروا قَومَهُم اذا رَجَعوا إلَیهِم لَعَلَّهُم یَحذَرونَ ؛ چرا از هر قومی از آنان طائفه ای کوچ نمی کند تا در دین و معارف و احکام اسلامی آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آنها را بیم دهندکه شاید از مخالفت پرودگار بترسند و خود داری کنند »(توبه / 122)

آن حضرت از همان اول که متولد شد خدا را نشان داد و تبلیغ کرد. با تولد ایشان، قدرت الهی جلوه کرد و جهان را متوجه نقطه شروع کانون تبلیغ توحید نمود. در زمان تولد ایشان حوادثی در عالم مشاهده می شود که حقانیت رسول عظیم الشأن اسلام و دینی را که آن حضرت مبلّغ آن است، نشان می دهد.

شب ولادت رسول خدا(ص) ایوان کسری به لرزه افتاد و چهارده کنکره از آن به زمین افتاد . بت ها سقوط کردند و دریاچة ساوه خشک شد و آتشکده فارس که تا آن زمان هزار سال بود که خاموش نشده بود خاموش گردید.

نوری از وجود آن حضرت، به سوی آسمان بلند شد که شعاع آن فرسنگ ها راه را روشن کرد. انوشیروان و موبدان خواب وحشتناکی دیدند.

مقارن بودن این حوادث مهم و شگفت انگیز با ولادت پیامبر(ص) درست است که فی نفسه تبلیغ نیست ولی زمینه توجه به این مولود را فراهم می سازد و بی تأثیر به افکار عمومی جهان نیز نمی باشد.

شیوه ها و ابزارهای تبلیغی پیامبر (ص):

الف) شیوه ها:

1) خطابه:

یکی از مهمترین و کاربردی ترین روش های تبلیغی پیامبر(ص) سخنرانی و خطابه در اجتماعات بود. سخنان جذاب و دلنشین همواره اثر گذارده است و از این طریق مردم نسبت به آئین یا پیام ابلاغ شده اقبال نشان داده و پیروی از آن را از جان و دل می پذیرند.

2) تمثیل:

پیامبر اکرم(ص) در سیره تبلیغی خویش از تمثیل و تشبیهات ملموس استفاده می کردند. رسول خدا(ص) برای معرفی و شناساندن جایگاه خود به مخاطبان و برای آن که هدف از رسالت خویش را برای مردم بازگوید، می فرماید:

« مَثَلی و مَثَلَکُم کَمَثَلِ رَجُلٍ اوقدُ ناراً فَجَعلَ الفراشِ و الجنادبَ یعقل فیها و هو یُزبِهُنَّ عنها و أنا آخرٌ بحجزکُم عَن النار و انتم تَفَلُّتونَ مِن یدی؛ حکایت من وشما، حکایت مردی است که آتش افروخته و پروانه ها و ملخ ها خود را به درون آن می اندازند و او آن ها را از آتش دور می کند. من هم کمربند شما را گرفته ام و از آتش دورتان می کنم و شما از دستان من می گریزید.» (میزان الحکمه، ج 11، ص 1539.)

3)بهره گیری از ایّام حج:

پیامبر(ص) پس از آنکه در سال چهارم بعثت دعوت خویش را آشکار ساخت از ایام حج برای نشر دعوت خویش استفاده می کرد. مکه در آن زمان یکی از مکان های زیارتی بود که از سرزمین های دور در موسم حج شرکت می کردند.

4):دعوت به مشترکات:

یکی از روشهای مؤثر در جذب پیروان ادیان دیگر به دین مقدس اسلام، بیان نقاط مشترک است که این عمل فاصله را کمتر می کند و حالت عناد و دشمنی اهل کتاب را از بین می برد.

پیامبر اکرم(ص) با اینکه خاتم همه رسولان بود و دین و شریعت ایشان بر همه ی ادیان پیشین برتری داشت و قرآن شرط نجات انسان را در پذیرش اسلام می دانست، آن حضرت در سیره ی تبلیغی خود در برخورد با اهل کتاب هیچ گاه ادیان گذشته و عقاید آنان را نفی نکرد. ایشان در ابتدای رسالت خویش، بنا را بر تأئید عقاید صحیح آنان نهاد و از آنان به سوی مشترکات دعوت نمود.

5)تبشیر و انذار:

تبشیر، مژده دادن، بشارت و از مقوله تشویق است.به خبر مسرّت آور، بشارت گفته می شود. همان گونه که قرآن کریم انسان ها را به انجام اعمال پسندیده ترغیب می کند و از القاب اعمال زشت به شدت برحذر می دارد. سخنان مبلّغ دین نیز باید این گونه باشد او باید انسان پاک و صالح را بشارت پاداش دهد و انسان بدکار را از عذاب الهی بترساند. پیامبر اکرم(ص) به مانند پیامبران پیشین مأمور به انذار از مشرکان می شود.« انّا ارسلناکَ بالحَقِّ بشیراً و نذیراً و إن مِن اُمَةِ إلّآ خَلافیها نذیرٌ ؛ ما تو را به حق برای بشارت و انذار فرستادیم و هر امتی در گذشته انذار کننده ای داشته باشد».( فاطر/24)خداوند در این آیه به پیامبرش دستور می دهد که در انجام وظیفه« بشارت» و « انذار» کوتاهی نکنی برای تو کافی است .ای پیامبر تو ندای خود را به گوش آنان برسان، به پاداش های الهی بشارت ده و از کیفرهای پروردگار آن ها را بترسان، خواه پذیرا شوند، یا بر سر عناد و لجاج بایستند.

5)تبلیغ عملی:

پیامبر اکرم (ص) با ارائه الگوی کامل با زندگی شخصی و عمل خویش مبلّغ آیین اسلام گردید چنان چه اگر شعار توحید می داد خود نخستین موحد بود، در زندگی فردی و اجتماعی، جز خدا تکیه گاهی نمی شناخت و اگر مردم را به عبادت و شب زنده داری دعوت می نمود، خود بیش از همه به عبادت می پرداخت و همین طور اگر به عدالت توصیه می فرمود، بیش از پیش از دیگران عدالت را دربارة خود و نزدیکان خویش اجرا می کرد و زمانی که شعار حمایت از مستضعفان می داد، خود همانند یک مستضعف زندگی می کرد تا آن جا که امام باقر(ع) سوگند یاد می کند که پیامبراسلام (ص) از زمان بعثت تا پایان زندگی، سه روز متوالی از نان گندم سیر نشد.

6 )صبر و استقامت:

به طور طبیعی هر رهبر آزاد اندیشی در مسیر حرکت خود با انواع اتّهام ها مواجه است و شاید هیچ رهبر آزاد اندیشی آسمانی چون رسول خدا(ص) آماج تهمت ها و بی مهری ها قرار نگرفت، نسبت هایی چون شاعر، ساحر، کاهن، دیوانه، بیانگر سخنان شیطان، بازدارنده از شیوه بزرگان و افترا زننده بر خدا، از جمله ی آنان بود و آن حضرت در برابر این اتهام های ناروا دستور الهی را اجرا می کرد که به او فرمود:« فأصبِر صبراً جمیلاً ؛پس صبر کن،صبری زیبا».( معارج/5).برخوردهای کریمانه آن حضرت بخصوص در مکه مکرمه در برابر آزار و اذیت های مشرکان شاهد صدقی بر این گفتار است.

7) نرم خویی و مدارا با مردم:

یکی از رموز موفقیت پیامبر اسلام، خلق و خوی کریمانه آن حضرت بویژه حلم و بردباری و نرمش آن بزرگوار در برخورد با اعراب تندخوی عصر جاهلیت بود که نقش مهمی در جذب و سازماندهی آنان برای تشکیل نخستین هسته های حکومت اسلامی و گسترش آیین اسلامی داشت. بی شک اگر این جاذبه در پیامبر(ص) نبود، مردم او را تنها می گذاشتند و دین اسلام در دوران اولیه گسترش نمی یافت.

8)برهان و منطق:

پیامبر اکرم(ص) از هر وسیله و امکان مشروع برای ابلاغ رسالت الهی استفاده می نمودند، گاهی مأمور بود که با برخورد اخلاقی طرف مقابل را به حق دعوت می کرد گاهی با احسان و برخی مواقع می طلبید که با بحث و مناظره و طرح مسائل منطقی پیام خویش را به گوش مخاطبین برسانند.پیامبر اکرم (ص) نیز در پیشبرد اسلام همواره متوسل منطق بوده و هرگز کسی را به پذیرش اسلام مجبور نساخته است و در تمام جنگ های اسلام با کفار جنبه دفاع داشته است.

ب)ابزار:

1-قران:

قرآن در میان چنین جمعیتی برای پیامبر(ص) نازل شد که علاوه برداشتن یک زبان عالی و پرمایه، در آن عصر به اوج ادبی خود رسیده بود. آیات قرآنی به لحاظ شکل  و محتوا بسیار ادیبانه همراه با رساترین تعابیر بود و خدای متعال برای بیان مقاصد خود در هر مقامی شیواترین و زیباترین الفاظ و سنجیده ترین ترکیباتی را به کار گرفته تا به بهترین وجهی معانی مورد نظر را به مخاطبین بفهماند و در بالاترین فصاحت و بلاغت قرار گیرد.

مهمترین ابزار رسول خدا(ص) در هدایت مردم با آیات قرآنی بود.          آیات خداوند همان محتوای دعوت اسلامی و عقایدی بود که رسول خدا(ص) برای ترویج آن ها برانگیخته شده بود و فصاحت و بلاغت آیات قرآنی به گونه ای بود که استادان بلاغت و شعر و خطابه در برابر آیات آن مبهوت و حیران بودند و همگی اعتراف می کردند که قرآن محمد(ص) در یک سطح عالی تری از فصاحت و بلاغت قرار دارد. به طوری که سخت ترین دشمنان اسلام را پس از استماع آیاتی بر خود می لرزاند . اما چون پرده ی جهل و تعصب جلوی چشمان آن ها را گرفته بود از دعوت پیامبر (ص) روی گردان شده و نسبت های ناروایی مانند سحر و کهانت و خطابه به او می دادند.

2-هجرت:

پیش از هجرت پیامبر(ص)، هجرت هایی برای تبیین توحید و یکتاپرستی در طول تاریخ صورت گرفته است. هجرت اصحاب کهف از سرزمین جور و ظلم، گروهی از جوانان با ایمان و یکتاپرست برای حفظ عقیده خود و مبارزه با طاغوت عصر خویش به غاری از کوه که از همه چیز تهی بود، هجرت کردند. که شرح حال این جوانان را قرآن با عنوان اصحاب کهف آورده است.

در طول تاریخ پیامبر اکرم(ص) هجرت هایی برای نشر آیین اسلامی صورت گرفته که مهم ترین آن ها هجرت مسلمانان به حبشه در سال پنجم بعثت و هجرت تاریخی پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه می باشد.

3-اذان:

از جمله مسایل مهم و شایان توجه در روش تبلیغی پیامبر(ص) وضع شعائر دینی و ابتکار نهادها و نمادهایی بود که تا آن زمان رواج نداشت، اذان یکی از ابزارهای مهم شفاهی است که نقش مؤثر و مهم در معارف دینی و یا تبلیغ و یا فراخوان برای انجام یک آیین دینی است.قبل از هجرت پیامبر (ص) از مکه به مدینه یهودیان و نصاری، برای عبادت، نیایش و برای اجتماع مردم از ناقوس و بوق استفاده می کردند تا مردم را از مراسم آگاه کنند. اما پس از هجرت پیامبر(ص)، به هنگام نماز برای اجتماع مسلمانان، از اذان استفاده می شد. همچنین جنبه تبلیغی اذان القاء از طریق تکرار است. در هر پنج بار تکرار در طول شبانه روز بسیاری از معارف و تعالیم دینی به صورت کوتاه و موجز مورد تأئید قرار گیرد. پیامبر اکرم(ص) در امور تبلیغی خود با استفاده از اذان و اقدام به آن در مواقع نماز بر مفاهیم اعتقادی و اسلامی عمق بخشیده و از فضای بوجود آمده در جهت نفوذ در دل های مخاطبین نهایت بهره را می برد.

4-مسجد:

مسجد نیز به عنوان یکی از ابزارهای تبلیغی پیامبر (ص) در طول رسالت ایشان بوده است و نقش آن در پیشرفت و پیشبرد اهداف اسلامی چشمگیر بوده است.

در عظمت مسجد همین بس که در قرآن کریم 28 مرتبه واژه مسجد و ساجد با تکریم خاص بکار رفته و از 4 یا 5 مسجد نام برده شده است( مسجد الحزام، مسجد الاقصی، مسجد پیامبر(مسجد قبا)، مسجد اصحاف کهف، مسجد ضرار). نقش شگفت انگیز مسجد از آغاز تاکنون پنهان نمانده چرا که تأثیر گذارترین و ماندگارترین مرکز مقدس  و مردمی بوده است و نه تنها ابراهیم خلیل(ع) به ساختن و تطهیر خانه کعبه خدا مأمور می شود که پیامبر (ص) هم اولین بنایی که بعد از بعثت و هجرت می سازد، مسجد است. امور قضایی و فصل خصومات و محکوم ساختن بزهکاران و دزدان در مسجد انجام می گرفت و مسجد در آن روز یک دادگستری به تمام معنی بود که عموم کارهای دادخواهی در آن جا صورت می پذیرفت گذشته از این پیامبر خطابه های آتشین خود را برای اعزام مردم به جهاد و مبارزه با کفار و شرک در آن جا ایراد می فرمود. همچنین مسجد پایگاهی بود برای تجمع نیروهای مردمی و مرکز بسیج و سازماندهی و اعزام به جبهه بود. مسجد دارالحکومه و مدرسه و حتی محل غنایم و مالیاتی بود که جمع شده و در آن جا نگهداری می شد و نخستین زندان حکومت اسلامی نیز گوشه ای از مسجد بود.

شاید یکی از اسرار اجتماع امور دینی و تعلیمی، در مسجد این بود که رهبر عالی قدر اسلام می خواست عملاً نشان دهد که علم و ایمان با یکدیگر توأم و همراه اند و هر کجا که مرکز ایمان باشد باید مرکز علم و دین شود و اگر امور قضایی وخدمات اجتماعی و تصمیمات جنگی در مسجد صورت می گرفت برای این بود که بگوید آیین وی معنوی محض نیست که با امور مادی زندگی دنیوی سر و کار نداشته باشد. بلکه در عین اینکه مردم را به تقوی و ایمان دعوت می نماید، از تدابیر امور زندگی و اصلاح اوضاع اجتماعی آنان غفلت نمی نماید. مسجد ساده و نوساز پیامبر(ص) جایی بود که نور تمدن اسلامی از آن جا بر جهان پرتو افکند و انقلاب فکری و فرهنگی بر همه حکومت های ستم پیشه و واپس گرا و متحجّر و غیر الهی بوجود آورد.

5-نامه:

نامه از ابزارهای پیام رسانی و تبلیغ بوده که در طول تاریخ بشر از آن بهره برده است. نامه یعنی رقعه، ورقه ای که روی آن مطالبی خطاب به کسی نوشته شود. نامه هایی که پیامبر گرامی اسلام به عنوان دعوت اسلام برای امراء و سلاطین و رؤسای قبایل و شخصیت های برجسته معنوی و سیاسی نوشته است، از شیوة دعوت ایشان حکایت می کند. در حال حاضر، 185 نامه از متون نامه های پیامبر(ص) که برای تبلیغ و دعوت به اسلام و یا به عنوان میثاق و پیمان نوشته است، موجود می باشد که محدثان و تاریخ نویسان آن ها را ضبط کرده اند.

6-اعزام مبلّغان:

با گسترش اسلام و با افزایش مسلمانان، پیامبر با اعزام گروه های تبلیغی به میان قبایل و مراکز جمعیت قلوب قبایل دوردست را به سوی معارف اسلام جلب می نمود. مبلّغان ورزیده که حافظ قرآن کریم و احکام و سخنان پیامبر (ص) بودند، حاضر بودند به صمیمیت جان خود عقاید اسلامی را با روشن ترین بیان و واضح ترین اسلوب به گوش مردم دور دست برسانند. از جمله مبلّغان اولیه و برگزیده حضرت علی(ع) بودند که نمی توان نقش تبلیغی  ایشان را در گسترش دین اسلام و بیان معارف الهی در مناطقی مانند یمن و قبایل حمدان نادیده گرفت.

7-جهاد

یکی از شیوه های رسول خدا(ص) در برخورد با مخالفان، عملیات نظامی و رویارویی فیزیکی بود که البته به عنوان آخرین راهکار برای مقابله مورد استفاده قرار می گرفت.جهاد تلاش بشر دوستانه و خالصانه ای است که در راه خدا و تکامل انسان ها و نجات توده های ضعیف انجام می یابد که فتنه ها را زدوده و صلح عمومی برقرار شود. در دیدگاه قانونگذاری اسلام، جنگ خود هدف نهایی نیست بلکه وسیله نهایی برای جلوگیری از تجاوزها و ستمگری ها و نیز باز شدن راه سعادت برای انسان های شایسته شناخته شده است

سیره رسول گرامی گواهی می دهد که آن حضرت هرگز برای دعوت به اسلام جنگ نکردند، در جنگ هایی هم که کفار و دشمنان اسلام تحمیل می کردند از همه امکانات برای پرهیز از خونریزی سود می جستند.

تهیه و تنظیم:

حوزه علمیه الزهراء(سلام الله علیها) شهرستان خلخال