«بسم الله الرحمن الرحيم»

موضوع: عوامل استحکام خانواده در فرهنگ قرآنی (راهکارهای قرآن برای تحکیم خانواده)

نویسندگان: 1- قنبر گل پرست 2- حبیبه شاهنده
چکیده
هدف از نگارش این تحقیق بررسی و بحث در مورد استحکام اساس خانواده در فرهنگ قرآنی است. تقویت و تحکیم بنیان خانواده، یکی از اساسی ترین و ارزشمندترین راهکارهای استمرار، استقرار و پایداری ارزشهای اخلاقی و دینی در جامعه به شمار می رود. تحصیل و معرفت به این گونه مسایل ارزشمند(تحکیم بنیان خانواده)، نیازمند به تحقیق و بررسی دارد تا عوامل تحکیم اساس خانواده را به زوجین جهت افزایش سطح آگاهی و بینش استحکام روابط اعضای خانواده ارائه نماید .
در اسلام اهمیت و ارزش زیادی به استحکام روابط خانواده داده شده است. که بابررسی و بحث در فرهنگ قرآن، این عوامل آشکار شد که عواملی نظیر، ایمان و فضیلت، ابراز عشق و محبت، مدیریت اقتصاد خانواده(میانه روی و اعتدال در اقتصاد خانواده)؛ توگل به خدا، وفاداری به همدیگر، عفو بخشش، تأمین نیازهای جنسی زوجین، خوشخویی و خوش رفتاری، تکریم همسر؛ از اساس تحکیم خانواده به شمار می رود که این راهکارها می تواند سعادت و خوشبختی خانواده و جامعه را رقم بزند.
کلید واژه: فرهنگ قرآنی، خانواده، مرد، زن، اسلام ، تحکیم، روابط

1- تعریف و تبیین موضوع
نخستين کانون رشد و آرامش و آسایش انسان، خانواده است که مراقبت و نگهداری از آن مسئوليتي بسیار سنگين بوده و موجب نجات از رنج و عذاب دنيوي و اخروي بشر، خواهد بود. همچننین نهاد خانواده ، اصلى ترين ركن جامعه و بستر فرهنگ هاى گوناگون و زمينه ساز خوشبختى و يا بدبختى انسان ها و امت ها است ، و از اين رو، اسلام ـ كه برنامه سعادت و تكامل بشر است ، عنايت ويژه اى به سلامت، رشد و پويايى اين نهاد سرنوشت ساز دارد.
اهمیت پرداختن به مقوله «تحکیم اساس خانواده» ریشه در اهمیت و ارزش نهاد خانواده دارد. از منظر قرآن خانواده، از جايگاه محوري و كليدي برخوردار است و هسته‌ي مركزي شكل‌گيري جامعه را تشكيل مي‌دهد(بقره، آیه 223)، خانواده از منظر قرآن شريف، خشت بناي اجتماع است. اگر خانواده سالم و صالح و استوار باشند. مي‌توان به داشتن جامعه‌اي سالم، صالح و متعالي و استوار اميدوار بود. )بهشتي،ص2، 1377)، به صورت پيوند رفت و برگشتي: خانواده سالم مساوي با جامعه‌اي سالم. به عبارت دیگر شقاوت، سعادت و بدبختی یک جامعه مرهون ضلالت و رشادت خانواده است. اگر به دنبال ایجاد یک جامعه سالم و پایدار هستیم باید به خانواده و عوامل تحکیم آن اهمیت و بها دهیم. در واقع خانواده پویا و سالم اولین شرط جامعه سالم و پویا است.
اسلام براي خانواده قداست و منزلت خاصي قايل شده است؛ به نحوی که هیچ نهادی با آن قابل مقایسه نیست. تعبیراتی که در قرآن و روایات در باره خانواده بکار رفته است، به خوبی این ادعا را روشن می¬ سازد. خداوند متعال، در آیه 21 سوره مبارکه نساء، از پیوند ازدواج که موجب تشکیل خانواده می¬شود به «میثاق غلیظ» یا پیمان محکم یاد نموده است . در آیه 72 سوره مبارکه نحل، خانواده «نعمت الاهی» نامیده شد . و همچنین پیامبر گرامی اسلام آن را محبوب¬ترين و عزيزترين بنا نزد خداي سبحان توصيف كرده و فرمود است:«مَا بُنِيَ فِي الْإِسْلَامِ‏ بِنَاءٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعَزُّ مِنَ التَّزْوِيجِ» .
با توجه به تعریف و تمجید از کانون خانواده در معتبرترین متون دینی، یعنی در قرآن و سنت، کارکردهای خانواده را می توان این گونه بیان نمود. خانواده «فراموش¬خانه رنج¬های روزانه» است. در آیه 21 سوره مبارکه روم، خانواده به اعتبار وجود همسر در آن، مایه سکون و آرامش معرفی گردید. آنجا که فرمود: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا…». با توجه به آیه فوق خانواده یگانه راه ارضای مشروع غریزه جنسی است «وَأَنْكِحُواْ الأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمائِكُمْ إِن يَكُونُواْ فُقَرَآءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» البته به كساني كه امكانات لازم را براي ازدواج ندارند توصيه مي‌كند كه عفت پيشه نمايند تا زماني كه خداوند گشايشي ايجاد نمايد: «وَلْيَسْتَعْفِفْ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّى يُغْنِيَهُمْ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ …» و در آیه دیگر فرمود: «نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُم‏…»
نگرش اسلام به خانواده بر عكس مكاتب و ديدگاه هاى غير اسلامى، كه نگاهى تك بعدى است، بسيار عميق و همه جانبه است و تمام ابعاد آن از آغاز تا انتها، در همه مراحل مورد توجه بوده و در هر مورد دستورات لازم ارائه گرديده است. نحله هاى غير دينى، خانواده را از زاويه خاصى مورد توجه قرار مى دهند، به ويژه دانش هاى علمى امروز دانشگاه ها بر اساس نياز خود به تجزيه و تحليل خانواده مى پردازند و به ديگر ابعاد آن توجه چندانى ندارند، غافل از اينكه خانواده به عنوان يكى از بنيادى ترين نهادهاى اجتماعى، در تمامى عرصه هاى زندگى بشر حضور دارد و بايد به جوانب گوناگون آن پرداخت. به نظر مى رسد اين مسئله نقدى است بر همه دانش هاى علمى كه از آن ها نام برده شد.
در سیره رضوی (علیه السلام) مشاهده می کنیم که نقش و جایگاه محبت در تقویت و استحکام بنیان خانواده بسیار گران بها و قیمتی است. از مصادیق این محبت ها در کودکان طبق رفتار امام رضا (علیه السلام) می توان محبت و عشق ورزیدن، شأن دادن به کودکان حتی نوزادان، با فصاحت و بلاغت صحبت کردن با آن ها و دعوت به صفات عالی اخلاقی را نام برد. ثمره این رفتار، اعتماد به نفس و بزرگ منشی کودکان در آینده خواهد بود. می توان در بزرگ سالی و سن انتخاب، در مورد اولویت های زندگی به آن ها مشورت داد. مثل مشورت برای کار، انتخاب رشته برای تحصیل و ازدواج که نتیجه آن حتی در سرنوشت اجتماع نیز اثرگذار خواهد بود.
آن قدر كه اسلام به تحكيم بنيان خانواده اهميت داده و در دستورات خود گام به گام آن را دنبال نموده است، مكتب هاى ديگر به استقرار و پایداری خانواده بها و ارزش نداده است. اسلام پيش از همه، مى خواهد يك فضاى عاطفى و محبت آميز در محيط خانواده پديد آيد و روابط بين اعضاى آن بيش از پيش پايدار گردد. خانواده اى از منظر اسلام خوش بخت است كه دوستى، صداقت و وفادارى بر فضاى آن حاكم باشد; زيرا با اختلاف، بدبينى، و خودمحورى، شيرازه خانواده از هم مى پاشد. خداى متعال ايجاد محبت و همدلى بين زن و شوهر را از نشانه هاى خود دانسته، مى فرمايد: (وَ مِن آياتِه أن خَلَق لكم مِن انفسكم اَزواجاً لِتسكُنوا اِليها و جَعَل بَينكُم مَوّدةً و رَحمةً) . يكى از نشانه هاى خداوند اين است كه براى شما از جنس خودتان همسرانى آفريد تا در كنارشان بياراميد و ميان شما و همسرانتان مودّت و رحمت برقرار ساخت. براساس بينش اسلامى، پيوند ميان زن و مرد فراتر از يك غريزه بوده، منشأ فطرى و الهى دارد كه ا ز سرشت آدمى ناشى مى شود. دستگاه عظيم خلقت چنان زوجين را به هم علاقه مند ساخته است كه حاضرند براى رفاه حال ديگرى، رنج و زحمت را به جان خود بخرند تا همسر در آسايش زندگى كند. آفريدگار بشر كارى كرده است كه خودخواهى و تكروى در محيط خانواده به خدمت و همكارى تبديل شود. وقتى زن و مرد عقد همسرى بستند و قرار گذاشتند كه يك عمر با هم زندگى كنند، خود به خود عواطف خاصى نسبت به يكديگر پيدا مى كنند. اين گونه روابط عاطفى بين آن دو، هم در تكوين و هم در تشريع موردنظر پروردگار است و هدف خداوند اين است كه بين زن و شوهر، مهر و محبت بر قرار باشد تا در كنار هم احساس امنيت و آرامش نمايند(آیت الله مصباح يزدى، ج 3، ص 28.) از اين نظر، قوى ترين عامل دوام و رشد خانواده، «عاطفه» و محبت اعضاى آن به همديگر است و همه وظيفه دارند اين عامل را تقويت كنند; به ويژه مرد خانواده، كه سرپرستى اعضاى را به عهده دارد، بايد فضاى همدلى و همكارى را در محيط خانواده پديد آورد و اگر احياناً نارسايى يا كدورتى بين آن ها پديد آمد، بلافاصله به چاره و درمان آن بپردازد. به قول شهيد مطّهرى، اگر علاقه زن به شوهر از بين رفت، خانواده به صورت بيمار نيمه جان درمى آيد و اگر علاقه شوهر به زن خاموش شد، مرگ حيات خانوادگى فرا مى رسد.(مطهرى، مجموعه آثار، ج 19، ص 30)
2- تعاریف اصطلاحات
1-2- تعریف خانواده
تعاریف متعددی از خانواده ارائه شده است که این تعاریف عبارتند از:
خانواده گروهي از افراد است كه از طريق هم خونی، ازدواج يا فرزندخواندگي به هم پيوند خورده و كاركرد اجتماعي اصلي آن‌ها توليد مثل است.»( ساروخاني، 1370: ص135) همچنین خانواده متشكل از افرادي است كه از طريق پيوند زناشويي، هم‌خوني يا پذيرش فرزند با يكديگر به عنوان زن، مادر، پدر، شوهر، برادر، خواهر و فرزند در ارتباط متقابل هستند؛ فرهنگ مشترك پديد مي‌آورند و در واحد خاص زندگي مي‌كنند.»( قنادان، 1375: ص148). و یا خانواده همچون گروهي از افراد است كه روابط آنان با يكديگر بر اساس هم‌خوني شكل مي‌گيرد و نسبت به يكديگر خويشاوند محسوب مي‌شوند.»( همان،1375، ص149). برگس ولاك مى‏نويسد:«خانواده گروهى است متشكل از افرادى كه از طريق پيوند زناشويى، همخونى، و يا پذيرش )به عنوان فرزند) با يكديگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشتركى پديد آورده و در واحد خاصى زندگى مى‏كنند.»( ساروخانی، ص135، 1382) ، مك آيور از ديگر جامعه‏شناسان خانواده مى‏گويد:«خانواده گروهى است داراى روابط جنسى چنان پايا و مشخص كه به توليدمثل و تربيت فرزندان منجر گردد.»( همان منبع پیشین، ص135) . سازمان ملل متحد (1994) ، خانواده را چنين تعريف مي‌ نماید: «خانواده يا خانوار به گروه دو يا چند نفره‌اي اطلاق مي‌شود كه با هم زندگي مي‌كنند؛ درآمد مشترك براي غذا و ديگر ضروريات زندگي دارند و از طريق خون، فرزندخواندگي يا ازدواج، با هم نسبت دارند. در يك خانواده ممكن است يك يا چند خانواده زندگي كنند، تمام خانوارها، هم خانواده نيستند »(- فرزانه، 1375: ص19)
2-2- تحکیم خانواده:
منظور از تحكيم خانواده، فراگيري اصل اعتدال ميان همگان، حاكميت اخلاق و حفظ حقوق همه‌ي اعضاست. اگر هدف از برقراري زوجيت و تشكيل خانواده‌، به تعبير قرآن، «به سكونت رسيدن اعضاست» (سوره روم، آیه 21)، لازم است كه همه‌ي رفتارها و تعاملات در راستاي تحقق اين هدف باشد و منظور از تحكيم، به كمال رساندن همين سكونت است كه با كمترين ظلم، نامردي و تحقير حتي يك عضو در خانواده، سازگار نيست.
3- ضرورت تشكيل خانواده
از آنجا كه مكتب اسلام ديني واقع بين و واقع نگر است، واقعيت ها و عينيت هاي زندگي را از نظر دور نداشته و براي استفاده بهينه از اين واقعيت ها راهكارهايي كارآمد و برنامه هايي متناسب با طبيعت و نياز انسان ارائه كرده است، از جمله اين عينيت ها پيوند زناشويي است كه براي هيچ مرد و زني گريزي از آن نيست، مكتب اسلام در توجه دادن به اين موضوع، از يك سو اين پيوند را آيه اي از آيات خدا معرفي كرده است: «و من آياته أن خلق لكم من أنفسكم أزواجا لتسكنوا اليها؛ (سوره روم-آيه 21) از نشانه هاي او اين است كه از جنس خودتان برايتان همسراني آفريده باشد كه از آنان آرامش يابيد» و از سويي ديگر، آن دسته انسان هايي را كه به طبيعت و نياز خود بي توجهند و از همسر گزيني سر باز مي زنند هم سو با شيطان معرفي كرده است، چنانكه پيامبر اكرم(ص) فرمودند: شراركم عزابكم و العزاب اخوان الشياطين؛ بدترين افراد شما بي همسران شمايند و بي همسران برادران شياطين به شمار مي آيند.(مجلسی، بحار الانوار ، ج ۱۰۳ ، ص ۲۲۰)
در ضرورت تشكيل خانواده اين حديث نوراني امام رضا(ع)را كه از امام باقر(ع) نقل كرده اند، ياد آور مي شويم كه فرمودند: «زني از امام باقر(ع) پرسيد: خدا كارت را سامان بخشد من خانمي «متبتله» هستم، امام فرمود: منظورتان از تبتل چيست؟ او جواب داد به اين معني است كه هرگز ازدواج نخواهم كرد، امام پرسيد: چرا؟ او گفت: مي خواهم با اين كار فضيلت و منزلتي به دست آورم، امام فرمود: از اين تصميم بازگرد، اگر بي همسري فضيلت بود، فاطمه به آن شايسته تر از تو بود» .(بحرامی، حدائق الناضره، ج 23، ص 12)
4- عوامل تحکیم خانواده در فرهنگ قرآنی
4-1- اظهار عشق، مهر و محبت میان زن و شوهر
از جمله آداب مهم معاشرت در اسلام اظهار عشق و محبت متقابل اعضای خانواده نسبت به یکدیگر است که وجود آن پیوند میان زن و شوهر را استحکام داده و از فروپاشی اساس خانواده جلوگیری به عمل می آورد.
انسان تشنه ی دوستی و محبت است. انگیزه-ی بسیاری از تلاش ها و زحمات طاقت فرسای زندگی، محبت است که وجود آن در خانواده، انسان را به فعالیت و کسب معاش وا می دارد.امام صادق(ع) در این باره می فرمایند: «هر گاه کسی را دوست داشتی او را بدان آگاه ساز، زیرا این کار دوستی را در میان شما استوارتر می سازد.»( اسماعیلی یزدی، ١٣٨٥، ص٢٥٧)
زن و شوهر بایستی در روابط خود به محبتشان نسبت به همدیگر به طور آشکار عمل نمایند چرا اظهار عشق و محبت آشکار مانع دلسردی زوجین به همدیگر می شود همچنان که امام رضا (علیه السلام) به این امر اشاره می نمایند. امام رضا(ع) بر این اعتقاد بودند که اگر نسبت به کسی عشق و محبتی دارید آن را به طو ر آشکار ابراز کنید، چرا که اظهار عشق و محبت، نیمی از خردمندی به حساب می آید. ولذا، زوجین بایستی عواطف و مهر خود را در این مورد علنی سازند و در باره، از خجالت و شرمساری اجتناب کنند.( امین، اعیان الشیعه، ص19)
بنابراین، زوجین بایستی در روابط خود با همدیگر، این پیام امام رضا(ع) را در جهت تقویت و استحکام عواطف و ایجاد امنیت روانی در روابط خود مدنظر قرار دهند. حضرت پیامبر اکرم (ص) در این باره به این نکته اشاره می کند و می فرمایند: «مردی که به زنش بگویند: من تو را دوست دارم، اثر این سخن هرگز در دل زن بیرون نمی رود» . در واقع می تواند که گفت که اگر زوجین به طور آشکار فقط بگوبد من تو را دوست دارم و به این پیام رسول اکر(ص) عمل کنند هیچ وقت روابط میان آنها به هم نحورده و استحکام خانواده بیمه خواهد شد.
در روابط بین زوجین، احترام به شخصیت از هر دو طرف به ویژه در بین وابستگان و اعاضی خانواده، بین زوجین عشق و محبت به وجود می آورد. مردی که به همسر خود هدیه می خرد و یا برعکس، نوعی احترام و محبت بین زوجین به شمار می رود و این عمل یعنی هدیه دادن و یا غیره، اظهار عشق و محبت از طرف مرد به زن و یا برعکس، نوعی محبت و الفت به وجود می آورد.
سلام دادن با لحنی عاطفی، صرف وقت به جهت سخن گفتن با اعضای خانواده، نه تنها روحیه بین اعضای خانواده را تقویت کرده بلکه کینه ها و سوء ظن های بین آنان را از بین می رود و روح شادی و نشاط را در بین خانواده به وجود می آورد. در این زمینه از رفتار و سلوک امام رضا(علیه السلام) از زبان خادم ایشان روایت شد ه است و می گوید: «هر گاه امام رضا تنها می شد و فارغ از مسائل روزمره می گردید، اعضای خانواده و اطرافیان را گرد می آورد و با انان سخن می گفت، انس و الفت می گرفت و هر گاه بر سر سفره حاضر می شد، خرد و کلان حتی کارگزار و حجام(حجامت کنند) را فرا می خواند.(امین، سیره معصومین،، ص14)
4-2- وفاداری اعضای خانواده نسبت به یکدیگر
رازداری یکی از مهم ترین شروط وفاداری همسر است که در صورت نبود آن میان اعضای خانواده، آتش خیانت تمام اعضای خانواده را تهدید خواهد کرد. در رابطه با این مطلب در این آیه آمده است: «وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلَىٰ بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ ۖ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَکَ هذا ۖ قَالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ » این نکته نیز بسیار اهمیت دارد که آتش خیانت، تمام خانواده ها را تهدید می کند چرا که انبیایی چون نوح(ع) و لوط(ع) از سوی همسران خود به آن مبتلا گردیدند:
«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ ۖ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئًا و َقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ.» در واقع می توان گفت که وفاداری اعضای خانواده سبب ایجاد صمیمیت و محبت میان زوجین می گردد و نیز سپری محکم در برابر مشکلات و سختی ها و پشتیبانی پایدار جهت استحکام بنیان خانواده می شود.
وفای به عهد و پیمان در بین زوجین که از مشخصات یک خانواده سالم است در ایجاد حسن همیاری و همکاری بین خانواده نقش مهمی را ایفا می کند که اعتبار بخشی اولین اثر آن به شمار می رود چرا که اگر طرفین به قو ل و وعده های خویش در قبال همدیگر عمل کنند امنیت و امیدواری را در بین اعضای خانواده به وجود می آورد. حضرت امام رضا(علیه اسلام) در این باره می فرمایند:« ما خاندانی هستیم که معتقدیم که وعده ای که دادیم، به منزله دینی است که ادای ان لازم است همان طوری که رسول اکرم (ص) این گونه می کردند.( شيخ قمي، سفينة البحار، ج 2، ص 622.)
4-3- مدیریت اقتصادی خانواده(اعتدال و عدم اسرا)
میانه روی و اعدال در اقتصاد خانواده از عوامل دیگر استحکام خانواده در فرهنگ رضوی است که عدم رعایت آن از طرف زوجین می تواند روابط بین زوجین را مختل کند. از فضيلت‌هاي مهم اخلاقي، ميانه‌روي در همه كارها به‌ويژه ميانه‌روي در مصرف است. خداوند در قرآن كريم مي‌فرمايد: «وَ اقْصَدْ فِي مَشْيِكَ؛ در رفتارت ميانه‌رو باش!» (اسراء: 29) همچنين در آيه‌اي ديگر مي‌فرمايد: «وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا؛ و آنان كه چون انفاق مي‌كنند، اسراف نمي‌ورزند و خست نمي‌كنند، بلكه ميان اين دو، راه اعتدال و ميانه را برمي‌گزينند». (فرقان: 67)
در فرهنگ رضوی از اسراف در تمام جنبه ها از جمله خوردن، آشامیدن، خرید، خرج کردن نهی شده است. در فرهنگ رضوی، در کوچکترین چیزها، حتی آنهایی که در نظر مردم بی ارزش و دور ریختنی جلوه می کند، اسراف را روا نمی داند. امام رضا(ع) در این زمینه می فرمایند:«من الفساد قطع الدارهم والدینار و طرح النوی»؛ (تکه تکه کردن در هم و دینار(یا هر پولی دیگر که آنها را از استفاده بیندازد) و دور افکندن هسته خرما(که ممکن است بذر نخلی شود، یا به مصرف دیگر آید) از جمله کارهای فاسد و نادرست است»( شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ص137)
از ديدگاه امام هشتم(ع) هم كسي كه در مصرف، به خود و خانواده خود سخت مي‌گيرد و در مصرف، خست مي‌ورزد، از جاده مستقيم بيرون است و هم آن‌كه اسراف كرده و زياده‌روي مي‌كند. امام رضا(ع)، هر دو شيوه را ناپسند مي‌شمارد. يكي از ياران امام هشتم(ع) مي‌گويد: از امام رضا(ع) درباره چگونگي تأمين مخارج خانواده جويا شدم. فرمود: «مخارج خانواده، حد وسط است ميان دو روش ناپسند.» گفتم: «فدايت شوم، به خدا سوگند! نمي‌دانم اين دو روش چيست؟ فرمود: «دو روش ناپسند، اسراف و خست است. آيا نمي‌داني كه خداوند بزرگ، اسراف (زياده‌روي) و اقتار (سخت‌گيري) را ناخوشايند مي‌دارد و در قرآن مي‌فرمايد: «آنان‌كه هرگاه چيزي ببخشند، نه زياده‌روي مي‌كنند و نه خست مي‌ورزند و ميانگين اين دو را در حد قوام برمي‌گزينند»( شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ص130)
از ديدگاه امام رضا(ع)، تصرفات شخص در اموال خويش، محدود است؛ يعني اين‌گونه نيست كه حال كه اموال انسان، ملك اوست و به وي تعلق دارد، بتواند در آنها هرگونه كه خواست، تصرف كند، بلكه تصرف او بايد در حد ميانه و متعادل و به دور از اسراف و خست باشد. او هم اجازه ندارد كه خست ‌ورزد و در مصرف بر خود سخت گيرد و هم مجاز نيست كه اموال خويش را ريخت و پاش نمايد. امام رضا(ع) در پايان سخن خويش به كلام خداوند استدلال فرمود كه در آن واژه «قوام» آمده است. مقصود از قوام؛ يعني آن استواري و اقتصادي كه موجب سامان يافتن زندگي همه افراد مي‌شود كه در آن، نه كسي محروم ماند و نه كسي بي‌حساب برخوردار گردد. روشن است كه هر چيز آنگاه مي‌تواند عامل «قوام» باشد و زمينه استواري چيز ديگري را فراهم آورد كه در موضع مناسب خود قرار گيرد و موضع مناسب، همان حد ميانه و دور بودن از اسراف و خست است. اسراف و اقتار (خست) كه دو سوي حد ميانه است، ضد قواميت مال است؛ يعني مايه قوام و سامان‌يابي فرد و جامعه نيست، بلكه همين مال كه عامل بقا و قوام است، در حال افراط و تفريط، عامل تباهي و هلاكت فرد و جامعه خواهد بود. بقاء و دوام و قواميت، در حد ميانه و اعتدال است».
4-4- تکریم همسر
احترام و ارزش زوجین از عوامل دیگر استحکام خانواده در فرهنگ رضوی است. امام رضا (علیه السلام) در مورد تکریم این کانون نیز توصیه ها و سفارشات زیادی کرده اند که لاز است زوجین به این سفارشات توجه کنند.
امام رضا (علیه السلام) در مورد جایگاه و مقام کسانی که در فضای دنیا به تکریم همسر وخانواده، خوش رفتاری و نیکوکاری در قبال آن ها می پردازند، می فرمایند: «أَقْرَبُکُمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِ»؛ «نزدیکترین شما به من از نظر مقام در روز قیامت، کسی است که در مورد خانواده خود خوش رفتار باشد.» و در روایت دیگری می فرمایند: «بهترین مردم از نظر ایمان کسی است که درباره خانواده خود نیکوکارتر باشد».
می بینیم که از نظر امام (علیه السلام) کسی که خویشتن را وقف محبت به خانواده می کند، در قیامت، در بالاترین درجات ایمان که ده درجه می باشد قرار می گیرد. یعنی در مقامی که حضرت رضا (علیه السلام) که والاترین مؤمنین در عالم می باشند، با ایشان هم نشین می شوند. در سیره ایشان خوش رفتاری با خانواده، عدم سخت گیری های بی مورد، تربیت صحیح فرزندان، تهیه غذای حلال و نیز ایجاد رفاه نسبی و در حد توان را می توان از مصادیق تکریم به خانواده برشمرد.
در سیرۀ رضوی (علیه السلام) مشاهده می کنیم که تکریم همسر و خانواده چقدر پررنگ معرفی شده است. ایشان از جهات مختلف مثل محبت کردن، رشد و ارتقاء صفات الهی، خرجی دادن خانواده به اندازه مناسب (نه ولخرج بودن و نه خسیس بودن)، ایجاد فضایی شاد در خانواده و دیگر صفات نیک، همسر و خانواده را مورد اکرام قرار می دادند؛ اهمیت پرداختن به این وجه از خصلت امام رضا (علیه السلام) به شدت در این برهه از زمانه احساس می شود؛ در زمانه ای که شیاطین جنی و انسی هجمه های زیادی بر خانواده وارد می کنند تا آنها را صواب را در پیش نگیرند و مدام با یکدیگر اختلاف داشته باشند.
4-5- ایمان و فضیلت (تقوا)
در قرآن مکرراً توصیه به تقوا در تشکیل خانواده اشاره شده است، چنان که در این آیه آمده است: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَه وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا ؛ ای مردم! از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید، همان کسی که همه ی شما را از یک انسان آفرید، و همسر او را از جنس او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانی منتشر ساخت و از خدایی بپرهیزید که هنگامی که چیزی از یک دیگر می خواهید نام او را می برید از قطع رابطه با خویشان خود بپرهیزید، زیرا خداوند مراقب شماست.»
همچنین خداوند در سوره ی بقره، شرط ازدواج با مشرکان را ایمان آن ها دانسته است: «وَلَا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّىٰ یُؤْمِنَّ ۚ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ …؛ و با زنان مشرک و بت پرست تا ایمان نیاورده اند، ازدواج نکنید، کنیز باایمان از زن آزاد بت پرست بهتر است، هر چند [مال و زیبایی او] شما را به شگفتی آورد. و زنان خود را به ازدواج مردان بت پرست در نیاورید تا ایمان نیاورده اند، یک غلام باایمان از یک مرد آزاد بت پرست بهتر است هر چند [مال و موقعیت و زیبایی او] شما را به شگفتی آورد… .»(بهجت پور و دیگران، ١٣٨٥، ص٢٤٨.)
استدلال قرآن در آیه چنین است که گرچه مشرکان به دلیل آزاد و زیبا بودن، برتری ظاهری دارند، اما چون زناشویی با آنان باعث لغزش های اخلاقی و عقیدتی فرد مسلمان می شود، کنیزان و بردگان مسلمان بر آنان ترجیح دارند. این امر برای جوانان که گاه سخت شیفته و شیدای جمال و زیبایی ظاهری یا موقعیت مادی و اجتماعی – طرف مقابل - می شوند و ارزش های دینی و معنوی را فدای آن می سازند، هشدار و رهنمون مناسبی است. تحقیقات انجام یافته حاکی از آن است که بسیاری از ازدواج هایی که براساس زیبایی های ظاهری شکل گرفته، بعدها از هم فرو پاشیده است(بهجت پور و دیگران، ١٣٨٥، ص٢٤٨.). در واقع این آیه تاکید بر ایمان، عقیده و فرهنگ مشترک است.( عبدالمجید، ذیل لغت خانواده)
همچنین در مورد ایمان خداوند می فرماید:«و لا تنکحوا المشرکات حتی یؤمن و لامه مؤمنه خیر من مشرکه و لو اعجبتکم و لاتنکحوا المشرکین حتی یؤمن و لعبد مؤمن خیر من مشرک ولو اعجبکم اولئک یدعون الی النار والله یدعوا الی الجنه ؛ (با زنان مشرک تا زمانی که ایمان نیاورده ¬اند ازدواج نکنید، اگر چه به دلیل مال یا جمال و مقام) موقعیت) شما را به شگفتی آورند و زنان خود را به ازدواج مردان مشرک و بت ¬پرست تا ایمان نیاورده ¬اند در نیاورید اگر چه (مال و زیبایی و موقعیت آنان) شما را به شگفتی آورد، زیرا آن¬ها شما را به ¬سوی آتش دعوت می ¬کنند و خداوند شما را به بهشت و آمرزش دعوت می ¬نماید).
شناخت حقیقت و واقعیت ایمان با توجه به فرمایشات معصومان(ع) و ارتباط آن با عمل در مکتب اخلاقی بسیار مهم است، بکر بن صالح رازی ااباصلت هروی نقل می کند که: «از امام رضا(ع) در مورد ایمان سوال کردم، امام فرمودند: ایماان پیوندی قلبی و کلامی به زبان(اظهار ظاهری) و عمل به اعضای بدن استو ایمان، ایمان نخواهد بود مگر به این صورتی که بیان شد». همین روایت به سند دیگرینیز آمده است، که در آن عبدالاسلام بن صالح از اباصلت به جای بکر بن صالح رازی روایترا از امام نقل می کند: امام(ع) در این روایت فرآیند ایمان را حاصل سه چیز میدانند. اول باور قلبی که این باور قلبی با علم فرق دارد، زیرا علم صرف دانستن است،چه شخص باور داشته باشد یا نداشته باشد.[31]از این آیه و روایت استنباط می¬ شود که ایمان و تقوا نقش مهمی در تحکیم خانواده دارد، چون مرد و زن یک عمر می -خواهند با هم زندگی کنند و تحت تأثیر عقائد و افکار و رفتار و اخلاق یک¬دیگر نیز قرار خواهند گرفت.
4-6- اظهار عشق، مهر و محبت میان زن و شوهر
از جمله آداب مهم معاشرت در اسلام اظهار عشق و محبت متقابل اعضای خانواده نسبت به یکدیگر است که وجود آن پیوند میان زن و شوهر را استحکام داده و از فروپاشی اساس خانواده جلوگیری به عمل می آورد.
انسان تشنه ی دوستی و محبت است. انگیزه-ی بسیاری از تلاش ها و زحمات طاقت فرسای زندگی، محبت است که وجود آن در خانواده، انسان را به فعالیت و کسب معاش وا می دارد. اصل محبت را خداوند در قلب زن و شوهر قرار می دهد و بر آنان است كه این نعمت باطنی و حالت قلبی را كه موجب آرامش زندگی و صفا و پاكی است، به وسیله جانبداری از هم، گذشت و فداكاری، خوش اخلاقی، توقع در اندازه و ظرفیت لازم، حفظ شؤون و شخصیت طرفین و اجتناب از بگومگوهای بیهوده حفظ كنند و از عواملی كه به محبت و عاطفه خلل وارد می نماید، بپرهیزند زیرا تبدیل این عاطفه و شوق به كینه و نفرت در صورتی كه ملاك شرعی و عقلی در كار نباشد، مبدل نمودن نعمت به نقمت و بلاست و خود نوعی ناسپاسی به شمار می آید. البته به فرمایش حضرت رضا(ع) دل ها را رغبت و نفرت و نشاط و سستی می باشد. هنگامی كه میل و اقبال می كند، بینش و ادراك دارد و زمانی كه بی میل است، افسرده و ناتوان است. از این روی هنگامی كه درون با نشاط توام باشد، باید دلها را به كار گرفت و زمانی كه حالت سستی و رخوت دارد، باید آن را رها كرد تا توان و آرامش خود را بازیابد.
زن و شوهر در روابط عاطفی با یكدیگر، باید این سخن گهربار امام رضا(ع) را در نظر بگیرند كه می فرماید:"اگر مؤمنی خشمگین شود، عصبانیت وی را از طریق حق بیرون نمی برد و اگر شادمانی یابد، این خرسندی، وی را دچار باطل نمی سازد و چون به اقتداری رسد، بیشتر از آنچه حق دارد، نمی گیرد.
حضرت امام رضا(ع) در سیره عملی خویش در جهت تقویت عواطف و تكریم شخصیت حاضران چه در خانه و چه در جمع معاشرین، این گونه بودند. ابراهیم بن صابر می گوید: هرگز شخصیتی برتر از امام رضا(ع) ندیدم. هرگز پای خویش را در مقابل همنشین خویش دراز نمی نمود و پیش او تكیه نمی داد. به خدمتگزاران دشنام نمی گفت. صدایش به خنده بلند نمی شد و همواره با غلامان و زیردستان خود كنار سفره غذا می نشست.( كشف الغمه، ج ۲، ص۲۷۴)
حضرت امام رضا(ع) اعتقاد داشتند: اگر نسبت به كسی محبتی دارید، آن را آشكار كنید، زیرا اظهار دوستی نیمی از خردمندی به شمار می آید. بنابراین زن و شوهر باید عواطف خود را در خصوص یكدیگر علنی سازند و در این مورد از خجالت و شرمساری پرهیز كنند. یكی از اموری كه بر رونق و صفای خانه می افزاید. تلاوت قرآن است. حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) فرموده اند: در خانه هایتان برنامه ای برای تلاوت قرآن كریم ترتیب دهید، به درستی هرگاه در منزلی قرآن خوانده شود، كارها سهل و آسان می گردد و خیر و بركتش بسیار شده و در غیر این صورت، اهل خانه در تنگنای فكری و روانی و اقتصادی قرار می گیرند.( اعیان الشیعه، ص ۱۹)
بر این اساس عوامل معنوی و روی آوردن به سنت های مذهبی می تواند روابط عاطفی و فضای روان شناختی خانواده را تحت تأثیر قرار دهد. در مواقعی حتی ابراز عواطف هم برقرار است، ولی گویا احساس آرامش از خانه رخت بربسته است و این بدان دلیل می باشد كه اهل خانه از ذكر خداوند اعراض نموده اند.
از تأكید اسلام بر آرامش و مودت و رحمت، به عنوان خصلت و خویی كه در زندگی خانوادگی جاری است، چنین برمی آید كه در مفهوم ارزشی این آیین، نوع و شكل فضایی كه زوجین می خواهند در پرتو آن زندگی جدید خود را آغاز كنند، نمایان می گردد و چنین نیست كه شخص بخواهد از طریق آن، صرفاً منفعت طلبی شخصی و طمع ورزی نسبت به دیگران را پی بگیرد و نیز این گونه نمی باشد كه هوی و هوس و امیال نفسانی در آن برانگیخته شود تا بتوان از آنها به عنوان شالوده ساختمان این زندگی استفاده نمود، بلكه فضایی است كه در آن بر انسانیت و فضیلت تأكید می گردد.
از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد : «أبدِ المَوَدَّةَ لِمَن وادَّكَ تَكُن أثبَتَ»(النوادر : ص 12 )(دوستىِ خود را نسبت به آن كه تو را دوست دارد، اظهار كن تا [اين دوستى ]استوارتر شود . در روايتى ديگر مى فرمايند : (هرگاه يكى از شما برادر [مسلمان] خود را دوست مى دارد ، او را [از اين دوستى ]با خبر كند ؛ چرا كه اين كار ، افراد را بيشتر به هم پيوند مى دهد) . به طور طبيعى ، هر كس همسر خود را دوست دارد ، و اظهار محبّت نسبت به او سبب مى شود كه دوستىِ آنان استوارتر شود و پيوند خانوادگى شان تحكيم يابد . زن و مرد ، هر دو در اين وظيفه مشترك اند ؛ ولى از آن جا كه زن ، نياز بيشترى به ابراز احساسات مرد دارد ، در روايات اسلامى ، اظهار محبّت مرد به زن ، بيشتر توصيه شده است. از پيامبر اکرم (ص) روايت شده كه مى فرمايند : «قَولُ الرَّجُلِ لِلمَرأةِ: «إنّي اُحِبُّكِ» لا يَذهَبُ مِن قَلبِها أبَدا » . (اين سخن مرد به زن :(«دوستت دارم» ، هرگز از دل زن ، بيرون نمى رود ). البته بايد توجّه داشت كه افراط در محبّت خانوادگى ، به گونه اى كه موجب غفلت از خداوند متعال و ارزش هاى اسلامى و انسانى شود ، به شدّت نكوهيدهاست . همچنین از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه خطاب به عبد اللّه بن مسعود مى فرمايد : «يَابنَ مَسعودٍ ! إيّاكَ أن تَدَعَ طاعَةَ اللّه ِ وتَقصِدَ مَعصِيَتَهُ شَفَقَةً عَلى أهلِكَ ، لِأَنَّ اللّه َ تَعالى يَقولُ : «يَـأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْاْ يَوْمًا لَا يَجْزِى وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَ لَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَن وَالِدِهِ شَيْـئا» ( لقمان، آيه 33 )، بنا بر اين ، قلمروِ دوستى و اظهار محبّت نسبت به خانواده ، محدود به مقرّرات اسلامى است .
بر اساس آموزه هاي قرآني آرامش در محيط خانواده و مناسبات ميان زن و شوهر و نيز پايداري آن را در پـرتو مودت و مهرباني ميان زن و شوهر مي داند (سوره روم، آيه 21) بنابر اين مرد و زن مي بايست نخست به عنصر عاطفي و رواني مودت (نوعي عشق و محبت) و مهرباني (رحمت) دست يابند. در سايه سار محبت و رحمت است كه خانواده مي تواند پايدار و برقرار بماند و با از ميان رفتن هر يك از اين عناصر خانواده دچار بحران مي شود. عشق و محبت است كه ميان زن و شوهر از نظر عاطفي ارتباط برقرار مي سازد و رحمت و مهرباني است كه آن را تحكيم مي بخشد و استوار مي سازد. احسان و نيكوكاري نيز در همين حوزه معنا و مفهوم مي يابد. به اين معنا كه زن و شوهر نسبت به يك ديگر اگر از راه عشق و رحمت و مودت و دوستي و مهرورزي در آيند نسبت به يك ديگر احسان مي كنند و فراتر از عدالت به مسايل مي نگرد. اصولا اگر عدالت امري پـسنديده است و مي تواند خانواده و جامعه را قوام بخشد احسان آن را استحكام دو چندان مي بخشد؛ زيرا عدالت ناظر به عنصر عقلي بشر است و احسان و رحمت و مودت ناظر به عنصر عاطفي و احساس بشر است. در واقع می توان گفت که بي گمان در روابط خانوادگي و حتي اجتماع مهر و محبت است كه حرف اول را مي زند (نساء، آيه 158) زيرا حضور رحمت و محبت و احسان درخانواده موجب مي شود تا عناصر فرومايگي و بخل و نشوز و عدم تمكين و مانند آن از محيط خانواده رخت بربندد..
4-7- خوش خويى و خوش رفتارى تفاهم اخلاقی(حسن رفتار)
يكى ديگر از عوامل تحكيم بنیان خانواده خوش خویی و خوش اخلاقى است که روابط و دوستی میان اعضای خانواده را مستحکم و استوار می سازد . از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد : «حُسنُ الخُلقِ يُثبِتُ المَوَدَّةَ» ) خوش خويى ، دوستى را استوار مى كند). اين وظيفه نيز ميان مرد و زن، مشترك است؛ امّا از آن جا كه مرد ، رياست خانواده را به عهده دارد ، درباره داشتن خوىِ نيكو ، به او بيشتر توصيه شده است. امام رضا(ع) در سخني نوراني، هم به حسن رفتار در خانواده توصيه كرده و هم از نوع رفتار خود با همسرشان خبر داده اند و مي فرمايند: أحسن الناس يمانا أحسنهم خلقا و الطفهم بأهله و أنا ألطفكم بأهلي؛ كسي كه ايمانش برتر از ديگران است، اخلاقش نيكوتر و به خانواده اش مهربان تر است و من نسبت به خانواده خود، مهربان ترم(بحار الانوار،ج 68، ص 387). همچنين با اين كه خوش رفتارى متقابل مرد و زن براى تحكيم پيوند خانوادگى ضرورى به نظر می رسد ، امّا قرآن كريم به مردها اين گونه توصيه و سفارش مى فرمايد: «وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْـئا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا » (نساء، آیه 19 )
زن و شوهری که می خواهند با یکدیگر یک عمر با هم به سر برند، ضروریست که با یکدیگرخوش اخلاق باشند که این امر موجب می شود زندگی آن ها شیرین و دل پذیر و گرم و باصفا باشد و با تفاهم اخلاقی مشکلات زندگی را حل و فصل خواهند کرد.و برعکس اگر هر دو یا یکی از آن ها بداخلاق باشد زندگی بر هر دو نفر و اهل خانه سخت خواهد بود و چیزی نمی تواند تلخی آن را شیرین سازد.
در مورد خوش رفتاری و خوشرویی آموزه های زیادی از امام رضا علیه السلام می تواند ما را در جهت نیل به اخلاق حسنه و کسب رضایت الهی یاری نماید.
امام رضا علیه السلام در این زمینه به نقل از پدران بزرگوارشان به نقل از پیامبر اکرم (ص) می فرماید:«الخلق السیی ء یفسد العمل کما یفسد الخل العسل» ؛ بد اخلاقی عمل را تباه می کند، چنانکه سرکه عسل را تباه می کند. همچنین آن حضرت در بیان مقام و منزلت انسان خوشرو باز هم به نقل از رسول اکرم (ص) می فرماید: ان العبد لینال بحسن خلقه درجه الصانم القائم ؛ انسان مومن با حسن خلق خویش به درجه روزه دار می رسد. در باره سیره اخلاقی امام رضا علیه السلام هم نقل شده که آن حضرت فردی خوشرو و خوش برخورد بود. از این رو ، با هر مسلمانی به سادگی رابطه برقرار می کرد و راه دوستی را با او باز می نمود و همگان با آن حضرت به زودی انس می گرفتند و می توانستند به خانه ی وی رفت و آمد نمایند ، در کنارشان بنشینند و هم سخن شوند .
حسین بن‏بشّار واسطی می‏گوید: «کتبت الی ابی الحسن الرّضا علیه‏السلام: إنّ لی قرابة قد خطب إلیّ و فی خلقه سوء، قال: لا تزّوجه ان کان سیّی‏ء الخلق». در نامه‏ای به حضرت رضا علیه‏السلام نوشتم یکی از بستگانم به خواستگاری نزد من آمده ولی شخص بداخلاق و درشت‏خویی است. حضرت در پاسخ فرمود: اگر این چنین است با او وصلت مکن.
همچنین امام رضا علیه السلام ضمن آنکه اخلاق پسندیده را بهترین همراه انسان معرفی می کند ؛ در روایتی دیگر می فرماید:« سئل رسول الله صلی الله علیه و آله عن اکثر ما یدخل به الجنة. قال: تقوی الله و حسن الخلق»، از رسول الله صلی الله علیه و آله درباره ی بیشترین چیزی که به وسیله ی آن (افراد) داخل بهشت می شوند سؤال شد. حضرت فرمودند: تقوای الاهی (پرهیزگاری) و خوش اخلاقی.
امام رضا (ع) همچنین ضمن بیان ویژگی انسان مومن به عنوان دارنده اخلاق نیکو و خوشرفتار نسبت به خانواده ، درباره جایگاه انسانهای خوشرو و خوش اخلاق به نقل از رسول اکرم (ص) می فرماید: « أَقْرَبُکُمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ خَیْرُکُمْ‏ لِأَهْلِهِ»؛ نزدیک‌ترین شما به من در روز قیامت، خوش اخلاق ترین شما و بهترین شما نسبت به اهلش است. و نیز ایشان خوش‌زبانی را که بخشی از خوش خلقی است، رمز زندگی موفق معرفی گردیده است. امام رضا در این زمینه مردم را به خوش زبانی دعوت می کرد در این زمینه به نقل از پدران بزرگوارشان به نقل از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند: «الْخُلُقُ السَّیِّئُ یُفْسِدُ الْعَمَلَ کَمَا یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ» بد اخلاقی عمل را تباه می‌کند، چنانکه سرکه عسل را تباه می‌کند.
4-8- تأمين نيازهاى جنسی
يكى از مهم ترين عوامل تحكيم خانواده ، پاسخگويى مثبت و متقابلِ زوجين به نيازهاى جنسى يكديگر است. که اگر این موارد از طرف زوجین رعایت نشود روابط بین زوجین سست و لرزان خواهد شد به همین خاطر رعایت این موارد از نظر اسلام بخصوص امام رضا به زوجین بسیار سفارش شده است بر اساس تحقیقات انجام یافته ، در ايران، دست كم پنجاه درصد طلاق هايى كه در دادگاه خانواده به بهانه هاى گوناگون صورت مى گيرد، ريشه در مسائل جنسى دارد و به تجربه ثابت شده است كه در خانواده هايى كه مشكلات جنسى زوج ها برطرف شده ، احتمال فروكش كردن مشكلات خانواده ، افزايش يافته است . در واقع می توان گفت که يکي از غرايزي که خداي متعال در وجود انسان قرار داده، غريزه جنسي است که يکي از مهم ترين، حساس‌ترين و مؤثرترين غرايز انسان است. وجود اين غريزه فوايد گوناگوني دارد که خداي متعال بر اساس حکمت در آفرينش انسان قرار داده است که فوایدی زیادی از جمله حفظ و ادامه يافتن زندگي نوع انسان است. افزون بر آن، اين گرايش فطري، زمينة مودت، رحمت، آرامش و سکون روحي را فراهم مي‌آورد: وَمِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکمْ مِنْ أَنْفُسِکمْ أَزْواجاً لِتَسْکنُوا إِلَيْها وَجَعَلَ بَيْنَکمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِک لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَکَّرُون ؛ و از جمله نشانه هاي او اين است که براي شما از جنس خودتان همسراني آفريد تا در کنارشان آرامش يابيد و ميان شما الفت و مهربانی برقرار ساخت (تا نسل بشر را تداوم بخشد)…در مورد رعایت این عریزه جنسی از طرف زوجین از امام رضا روایت های زیادی نقل شده است که برای روشن شدن این بحث به آن اشاره می شود: در روایت آمده است که: مردی از امام رضا(ع) پرسید که: زن جوانی دارد که ماه¬ها و سال از زنش دوری می¬جوید و به او نزدیک نمی¬شود و [با این کار] نمی¬خواهد به او ضرر رساند، بلکه به جهت مصیبتی است که به آنان رخ داده است، آیا این مرد به سبب آن، گناهکار است؟ امام رضا)ع)فرمود: «هرگاه زن را چهار ماه ترک کند، پس از آن، گناهکار است، جز آنکه با اجازه زن باشد. » روشن است که علت نزدیکی با زن تأمین نیاز جنسی اوست، همانگونه که در روایت بعدی به آن تصریح شده است. بنابراین، یکی از نیازهای اساسی زن، نیاز جنسی است و با توجه به این نیاز اساسی، خدای متعال حق تأمین نیاز جنسی آنان را بر شوهر قرار داده است .
این روایت، افزون بر آنکه تأمین نیاز جنسی و عرضه کردن زن بر شوهر را از حقوق شوهر بیان می¬کند، زمان آن را هر صبح و شام بیان می¬کند که کنایه از استمرار است، یعنی زن در هر زمانِ ممکن باید خود را بر شوهر عرضه کند و این حقِ شوهر است.
بنابراین تأمین نیازهای غریزه جنسی از طرف زوجین می تواند نتها از انحراف زوجین پیشگیری کند بلکه می تواند بنیاد خانواده را از سست شدن و فروپاشیدن نجات دهد.
4-9- عفو و بخش
عفو و بخش از صفات پسندیده اخلاقی است که اگر این صفات خلاقی، در بین اعضای خانواده باشد، خانواده را از فروپاشی و ناسالم بودن رها یم بخشد و وجود این صفات روحیه همدلی، و محبت بین اعضای خانواده را تقویت و فزونی می بخشد. هر زن و شوهری طبعا در زندگی خود دچار خطاها و لغزش هایی می شوند چرا كه انسان جایزالخطا است و به غیر از چهارده معصوم(علیهم السلام) كسی را نمی توان مصون از اشتباه و لغزش دانست. به همین جهت قرآن كریم می فرماید:«ولیعفوا ولیصفحوا الا تحبون ان یغفرالله لكم و الله غفور رحیم؛ آنان شایسته است عفو كنند و از لغزش های دیگران چشم بپوشند آیا دوست نمی دارید كه خداوند نیز شما را عفو كند البته كه خدا آمرزنده و مهربان است.»
یكی از علل مهم اختلافات خانوادگی عدم تحمل و كم صبری زن و شوهر نسبت به یكدیگر است این بگومگوها معمولا در اول زندگی بیشتر است و هر قدر كه زن و مرد بیشتر همدیگر را می شناسند و درك می كنند و عفو و اغماض به خرج می دهند تدریجا نزاع ها فروكش كرده و جای خود را به مهر و صفا و گذشت می دهد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: هر انسان مسلمانی كه خشمگین شود و با وجود فوران شعله غضب و توانائی بر اعمال آن، خشم خود را فرو برد خداوند در روز قیامت دل او را سرشار از رضایت و خشنودی خود خواهد نمود.آری بهترین و زیباترین روش در تقویت بنیان خانواده توسل به عفو و گذشت و بردباری در مقابل خطاهای اعضای خانواده بویژه زن و شوهر نسبت به همدیگر است.
امام رضا(علیه السلام) می فرمایند هرکس با گذشت از زیردستان خشنود شود از اذیت و آزار مافوق خود در آرامش و سلامتی خواهد بود.(عطاری، مسند الامام الرضا، ص93)
امام رضا(ع) نیز به امام مهربانی و رأفت شهرت دارند. این امام همام آراسته به همه فضایل نیکوی الهی و بخصوص عفو و گذشت بودند، چرا که آن بزرگوار مظهر اسمای الهی و جلوه ای کامل از کمالات اخلاقی به شمار می‌آیند. چنانکه عیاشی سمرقندی در تفسیر خود به این ویژگی‌های والای امام هشتم(ع) پرداخته می‌نویسد: «صفوان برای شرفیابی محمد بن خالد به حضور امام رضا(ع) اجازه گرفت.
او قبلا به اطلاع امام(ع) رساند که محمد بن خالد از پیروان مکتب اهل بیت(ع) نیست و پشت سر امام رضا(ع) بدگویی می‌کرده است، اما حالا پشیمان شده و می‌خواهد عذرخواهی کرده و گذشته را جبران کند که امام هشتم(ع) او را به حضور پذیرفتند و فرمودند: «خداوند به پیامبر خود می‌فرماید به برکت رحمت الهی در برخورد با مردم نرم و مهربان شدی اگر خشن و سنگدل بودی مردم از اطراف تو پراکنده می‌شدند، پس آنان را عفو کن و برایشان طلب آمرزش نما و با آنان در امور جامعه مشورت کن.»(مجلسی، بحارالانوار، ص225)
4-10- تلاوت قرآن در محیط خانواده
تلاوت قران کریم و توجه به معنای عمیق آن، نه تنها عوق بینش و وسط دید خانواده را گسترش می دهد بلکه رونق و صفای خانواده را می افزاید و امیداواری و نشاط در خانواده را افزون می بخشد. چرا که در منزلی که در آن قران خوانده می شود هم خیر و برکت در آن خانواده زیاد شده و هم مسایل و امورات خانواده به آسانی حل می شود. امام رضا در انی زمینه می فرمایند: «در خانه هایتان برنامه ای برای تلاوت قران ترتیب دهید، به درستی هرگاه در منزلی، قرآن خوانده می شود امور اهل خانه سهل و آسان می گردد و خیر و برکتش زیاده شده، و در غیر این صورت اهل خانه در تنگنای فکری، روانی و اقتصادی قرار می گیرد»(وفایی همدانی، درةالبیضاء، ص21-22)
بنابران برای اینکه روابط عاطفی و فضای روان شناختی خانواده از تأثیر مذاهب دور نماند و زوجین مسایل و مشکلات خود را حل نمایند بایستی تلاوت قران و توجه به معنویات را در سرلوحه زندگی خویش قرار دهند چرا که اعراض از آن مساوی است با افول آرامش خانواده. « و من اعرضَ عن ذکری فإنَّ لهُ معیشةً ضَنکا»
از جمله عوامل دیگری که از عوامل استحکام خانواده در فرهنگ رضوی به شمار می رود و می تواند اساس بنیان خانواده را مستحکم تر کند عبارتند از: صبر و استقامت؛ توگل به خدا، ، دعا اعضای خانواده در حق همدیگر، پرهیز از سوء ظن و حسادت؛ همچنین عوامل سست شدن بنيان محكم نظام خانواده در كلام امام رضا (عليه السلام )عبارتند از: بخل و سخت گيرى؛ گناه؛ آلودگى هاى اخلاقى؛؛ دروغ؛ بى اعتنايى به كمبودها و نقايص روحى؛ عدم نظارت بر رفتار يكديگر (بى تفاوتى )؛ حس خودباختگى.
5- بحث و نتجه گیری
اساسی ترین و اصلى ترين ركن جامعه و بستر فرهنگ هاى گوناگون و زمينه ساز خوشبختى و يا بدبختى انسان ها و امت ها، نهاد خانواده است. به همین خاطر در اسلام برنامه های مفصل و کاملی برای سالم سازی و تآمین نیازهای روحی و روانی این نهاد به عمل آمده است.
خانواده از منظر قرآن، از جايگاه محوري و كليدي برخوردار است و هسته‌ي مركزي شكل‌گيري جامعه را تشكيل مي‌دهد، خانواده از منظر قرآن، خشت بناي اجتماع است. جايگاه خانواده، در ساختمان جامعه، هم چون «اتم» در ساختان اجسام طبيعي است. اگر خانواده سالم و صالح و استوار باشند، مي‌توان به داشتن جامعه‌اي سالم، صالح و متعالي و استوار اميدوار بود. تحقیقات انجام یافته( ساروخانی، 1382، حسینی 1387، و ….) حاکی از آن است که علت فروپاشی روابط بین زوجین در کشورهای اروپایی از جمله آمریکا و انگلیس، سست بودن روابط فی مابین اعضای خانواده است. در این کشورها سست بودن اعتقادات معنوی، ارزشمند نبودن جایگاه خانواده در بین آنان، عشق و محبت ظاهری و عوامل دیگر، نهاد خانواده به سمت فروپاشی گرایش پیدا کرده است. بنابراین، اگر در این اندشیه هستیم که یک جامعه سالم و استوار داشته باشیم در مرحله اول باید به عوامل تحکیم اساس خانواده اهمیت و ارزش بدهیم و سپس عواملی را که مانع تحکیم اساس خانواده می شود و روابط بین اعضای خانواده را سست و متزلزل می سازد شناسای کرده و سفارشات اسلام را به زوجین به وسیله ابزارها و رسانه های جمعی برسانیم تا از این طرق، سعادت و سلامت خانواده و جامعه را تضمین کنیم. چرا که سعادت و شقاوت یک جامعه و به تبع آن یک کشور، به رشادت و سعادت خانواده بستگی دارد که اگر نهاد خانوداده سست و استوار نباشد به ضلالت و بدبختی آن جامعه خواهد انجامید
نتایج حاصله از این نوشتار، حالی از آن است که با توجه به مستندات آیات و روایات، و عواملی نظیر؛ عشق و محبت، مدیریت اقتصاد خانواده(میانه روی و اعتدال در اقتصاد خانواده)؛ ایمان و فضیلت، توگل به خدا، وفاداری به همدیگر، عفو بخشش، تأمین نیازهای جنسی زوجین، خوشخویی و خوش رفتاری، تکریم همسر؛ از منظر قرآن از راهکارهای تحکیم خانواده به شمار رفته که موجب سعادت و خوشبختی خانواده و جامعه می شود.
6- پیشنهادات
مهمترین اصل در آرامش خانواده، اصل از طریق انتخاب درست همسر، در دامن همسران برتركه لازم است به آن عنايت شود. چون در ازدواج گاهی«اولین اشتباه، آخرین اشتباه است…..» قرآن شریف می‌فرماید:«هوَ الّذی خَلقکم مِن نفسٍ واحده جَعَلَ مِنها زوجها لِیسکن اِلیها» یعنی «او خدایی است که (همه‌ و) شما را از یک فرد آفرید؛ و همسرش را نیز از جنس او قرار داد، تا در کنا او بیاساید.» خود ازدواج باید آرامش روح و زندگی را به همراه داشته باشد و این بدست نمی‌آید، مگر در سایه تفاهم و درک درست از همدیگر و زندگی. در واقع اساس زندگی بر انس و الفت استوار است. و این نیست مگر در گروه انتخاب درست.
2-قرآن شریف،‌آرامش و آسایش را در گرو نام و یاد خداوند مهرگستر قرار داده است. می‌فرماید: «اَلا بذکرِ الله تَطمَئِنُّ القلوب»؛ یعنی «آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد.» این نکته باید بر سراسر زندگی خانواده سایه افکنده باشد.
3- فضای حاکم بر خانواده و نوع نگرش از زندگی، باید خدا محمور باشد که قرآن کریم در رابطه می فرمایند: می‌فرماید: «اَلا بذکرِ الله تَطمَئِنُّ القلوب»یعنی «آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد.» که لازم است زوجین برای رسیدن به آرامش در خانواده این توصیه قرآنی را در محور زندگی خود قرار دهند.
4- زوجین بایستی جهت رفع موانع فروپاشی خانواده، آگاهی و بصیرت خوبش را از عوامل تحکیم خانواده افزون دهند.
5- زوجین بایستی، به درخواست ها ، نیازها و علایق همدیگر آگاهی یافته و در رفع آنها تلاش کنند.
6- کارشناسان و مسئولان جامعه بایستی،آگاهی خانواده را از عواقب ازدواج تحمیلی پسران و دختران، از طریق رسانه های جمعی و ارتباط مستقیم، افزایش دهند.

منابع

قرآن کریم
1-احمد بن محمد بن عیسی بن عبدالله اشعری قمی، ابو جعفر"النوادر"، انتشارات مدرسه امام مهدی(ع)، قم، 1408ق
2- احمد بن محمد بن عیسی بن عبدالله اشعری قمی، ابو جعفر"النوادر"، انتشارات مدرسه امام مهدی(ع)، قم، 1408ق
3- امین، سید محسن، اعیان الشیعه؛ مترجم حجتی کرمانی، بی تا
4-امین، سید محسن، سیره معصومان، ترجمه: علی حجتی کرمانی، نشر بوستان، قم، 1384
5- اربلی، علی بن حسین، كشف الغمه، ج ۲، تبریز، بی جا
6- ابن بابویه، محمد بن على ، ، الخصال، ترجمه جعفرى، 2 جلد، نسیم کوثر، ایران؛ قم، چاپ اول، 1382ش.
7- بهشتی، احمد، “خانواده در قرآن"، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1377
8- بهجت پور ، عبد الکریم و دیگران، تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، معارف، ١٣٨٥
9-بحرامی، یوسف‌بن‌احمد، حدائق الناضره، ج23، نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1369
10- جوادی آملی، عبدالله، “زن در آیینه جمال و جلال"، قم،نشر اسرء،1376
11- حر عاملی، محمد بن حسن، “وسائل الشیعه"، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1414ق
12-دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، موسسه انتشارات وچاپ دانشگاه تهران،تهران، 1377.
13- ساروخاني، باقر، “جامعه‌شناسي خانواده"، تهران، سروش، 1379
14 - ساروخانى، باقر، “مکارم الاخلاق"، تهران، منشورات شریف رضی، 1376
15- شيخ عباس قمي، سفينة البحار، ج 2، 1385
16 - شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، نشر بکا، قم، 1385
17- طبرسى، فضل بن حسن، ، ، زندگانى چهارده معصوم (علیهم السلام)، ترجمه إعلام الورى، یک جلد، ناشر اسلامیه، ایران، تهران، چاپ اول، 1390ق.
18- عطاریف عزیزالله، ، مسند الامام الرضا، انتشارات، عطارد، محل نشر : تهران، 1391
19- فضل الله، محمدجواد، تحلیلی اززندگی امام رضا(ع)، مترجم:سیدمحمدصادق عارف، ناشر: بنیاد پژوهشهای اسلامی، قم، 1384
20- قنادان، منصور، “جامعه‌شناسي مفاهيم كليدي"، تهران، آواي نور، 1375
21- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق ، “اصول کافی"، ج٢،تهران، دارالکتب الاسلامی،1363
22- مصباح يزدى،محمدتقى، ” اخلاق در قرآن"، ج 3، 1387
23- مرتضى مطهرى، “نظام حقوقی در اسلام “، ج 19،تهران، سدرا، 1387
24- مجلسی، محمدباقر ، ” بحارالانوار"، قم، 1389
25- محمد بن علي صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه ، قم،
26- معادی خواه، عبدالمجید، فروغ بی پایان قرآن کریم، ذیل لغت خانواده، 1385
27- معيارهاي اقتصادي در تعاليم رضوي(ع)، ناشر : حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1376
28- نجاريان، فرزانه، “عوامل مؤثر در كارايي خانواده"، دانشگاه آزاد اسلامي (پايان‌نامه كارشناسي ارشد)، 1375
29- وفایی همدانی، کاظم، درةالبیضاء، دفترتبليغات مسجدالرسول(ص)، تهران، 1353