شاهنده

بسم الله الرحمن الرحیم

“مردم عزیز ما در روز نهم دی، آنچنان عظمتی از خود نشان دادند که دنیا را خیره کرد."( مقام معظم رهبری)

با سلام و درود به روان پاک شهدای اسلام و انقلاب بویژه شهدای مدافعین حرم و شهدای مظلومی که در راه دفاع از آرمانهای انقلاب اسلامی در غبار فتنه ۸۸ غریبانه به شهادت رسیدند.                                        

   پس از انتخابات پر شور سال ۸۸ ، عده ای قدرت طلب سیاسی استحاله شده، با تخیل و توهم تقلب و با اقداماتی غیر قانونی و نامشروع و با زیر پا گذاشتن قواعد دموکراسی و جمهوریت نظام، سعی در تلخ کردن جشن حضور با شکوه و بی سابقه مردم ایران در مشارکت سیاسی و رأی به اصل نظام نموده و خائنانه با تهمت های ناروا و با حمایت بیگانگان (از جمله آمریکا و اسرائیل جنایت کار و انگلیس پلید) باعث خدشه دار شدن امنیت و منافع ملی و اعتبار بین المللی نظام مقدس جمهوری اسلامی وبا امتناع از قانون و ازاردوکشیخیابانی و تخریب اموال عمومی و تحمیل خسارتهای جانی و مالی باعث خوشحالی و امیدوارید شمنان قسم خورده انقلاب شدند.

اما با گذشت زمان ، غبار فتنه فرو نشست و هویت پلید آمریکایی آنها بر همگان آشکار شد. کسانی که با شعار امید، یأس وناامیدی و ناامنیرادرایران،۸ ماه تمام به دشمنان نظام هدیه کردند و با جنجال رسانه ای سعی در مخدوش کردن چهره انقلاب داشتند.        

          فتنه 88، از حوادث تلخ و در عین حال آموزنده و فراموش‌ناشدنی در تاریخ کشور به‌شمار رفته و تبیین ابعاد پیچیده و پیدا و پنهان آن خواهد توانست میهن اسلامی را از گزند توطئه‌های شبکه خبیث سلطه و صهیونیسم رهانیده و پیش‌روندگی انقلاب و صیانت نظام اسلامی را تضمین نمایند.

فتنه 88 نمونه بارز دشمنی دشمنان قسم خورده نظام اسلامی به سردمداری رژیم منحوس صهیونیستی و آمریکای جنایتکار بود که ماه ها قبل توسط سرویس‌های اطلاعاتی  بیگانه به صورت دقیق طراحی و برنامه ریزی گشته و در این ساماندهی ساده لوحی برخی عناصر فریب خورده داخلی نیز لحاظ شده بود؛ غافل از این که مردم بصیر و انقلابی ایران اسلامی  در دفاع از آرمان های والای انقلاب دچار تردید نشدند و با حضور پرشور و آگاهانه، دشمن را در رسیدن به اهداف خود ناکام خواهند گذاشتند و با تاسی از فرهنگ عاشورا طومار فتنه و فتنه گران را در هم پیچیدند.

حماسه نهم دی ماه و حضور عاشورایی مردم حماسه ساز و ولایتمدار ایران اسلامی در راهپیمایی 9 دی ماه 1388 نقطه عطفی در تاریخ انقلاب و برگ زریّن دیگری در افتخارات مرد و زن ایرانی به حساب می آید . حماسه 9 دی نماد عزّت، استقلال و بصیرت مردمی است که تا پای جان برای حفظ اصول اسلام و آرمان‌های انقلاب ایستاده اند و با صدای رسا اعلام کردند که اگر دشمن در برابر دین آنها بایستد در برابرتمام دنیای آنها خواهند ایستاد. روز نهم دی ماه در تاریخ انقلاب اسلامی با عنوان روز «بصیرت» تبدیل به یوم الله و ماندگار گردید. در این روز ماندگار و تاریخی ملت همیشه در صحنه ایران اسلامی، حماسه ای دیگر آفرید و دشمنان خدا و دینش را مأیوس و ناامید ساخت و قلب امام زمان (عج) و نائب بر حقش حضرت آیت الله العظمی خامنه ای(دامت برکاته) را شاد ساخت.

ملت شریف ایران در حماسه ۹ دی با حضور پر شور خود تمامی نقشه های استکبار را در فضای غبار آلود فتنه سال ۸۸ با حضور حداکثری خود در هم شکستند و این روز به یاد ماندنی را خلق کردند .

به درستی که پیام عاشورایی حماسه جاودان و ماندگار نهم دی؛ تمامی مرزهای جغرافیایی و سیاسی جهان را در نوردید و کشور و نظام را در مقابل تهدیدات پیش روی خود بیمه کرد ؛ حماسه عاشورایی ۹ دی ؛ پژواک رسای فریاد «هیهات مناالذله» امام حسین(ع) در کربلا بود که در آسمان ایران طنین‌انداز شد و تمامی مرزهای جغرافیایی و سیاسی و انسانی را درنوردید و پیام رسا و بزرگ انقلاب اسلامی را به گوش جهانیان رساند و نظام و کشور و انقلاب را در مقابل مخاطره‌های پیش‌روی، تهدیدات نرم و سخت و توطئه‌های شوم دشمنان صیانت و بیمه کرد.

ما کارکنان، اساتید و طلاب حوزه علمیه الزهراء(سلام الله علیها) شهرستان خلخال، ضمن گرامیداشت حضور عاشقانه شما در ۹ دی سال ۸۸، انزجار خود را از حرکات مذبوحانه فتنه گران متذکر و حمایت و تبعیت کامل خود از فرامین سکاندار کشتی نجات امت، رهبر حکیم و فرزانه انقلاب اسلامی، حضرت آیه الله العظمی امام خامنه ای ( مد ظله العالی ) را اعلام می دارد.

والسلام علیکم و علی عباد الله الصالحین.9/10/96

این شعر، سروده آقای مهدی علی محمدی برادر یک شهید است که در اشعار خود به لایه‌های انتظار، مباحث مربوط به یک فرد منتظر، و بصیرت منتظران می‌پردازد. وی در شعر خود که در نخستین سالروز حماسه «۹ دی» سروده است، به وقایع روز عاشورا و پاسخ ملت بابصیرت و ولایت‌مدار به فتنه‌گران پرداخته است.

هوا آشفته بود و شهر مجنون
زمین سر در گریبان، چشم پر خون

حماسه می‌خروشید از گلوشان
ز رگ‌ها خون غیرت سخت جوشان

که عاشورا کسی رقصیده؟ او کیست؟
چه کس با شاه دین جنگیده؟ کوفیست؟!

از این غم شهر گویا پر ز شیر است
دی از گرمای این دل‌ها چو تیر است

 
همه عمارگون، آماده، هوشیار
تمام شهر بیدارند، بیدار
کسی حرمت شکن آشوب کرده
شغالی بیشه را مخروب کرده
الا ای فتنه گر، شیطان، حرامی!
میان بیشه‌ی شیران خرامی؟!
شما، ای جمله عالم گوش دارید
کلام آوازه‌ی بر گوش دارید
به ایران، رهبری فرزانه داریم
اشارت او کند جان می‌سپاریم
الا ای فتنه‌گر، ما مرد جنگیم
برای رجمت ای ابلیس، سنگیم
چو شمشیر آخته، در دست اوییم!
بمیرید از حسد، سر مست اوییم

ابابیلیم اگر بر فیل‌هایید
چو ریگی نرم آخر زیر پایید

۹ دی سیل مردم باز جوشید
تمام سینه‌ها آخر خروشید
خس و خاشاک را از شهر راندند
سران فتنه زیر پای ماندند
ولی حرفیست بی پیرایه‌ای دوست
که این حرف از زبان یار حق گوست
“بصیرت ” یاب، بیدارست دشمن
ز حقد و کینه تبدار است دشمن
صف آراییست! اما در غبار است
میان فتنه ره دشوار و تار است
چراغ راه ما را جز ولیّ نیست
کسی رهبر به جز “سید علی ” نیست

عنوان:  انواع واشکال شایعه و تبعات آن

نویسندگان: 1- قنبر گلپرست[1]،  حبیبه شاهنده[2]،

چکیده

شایعه نوعی عقیده یا باور است که از دو ویژگی عمده برخوردار است. شیع” واژه ای است عربی به معنی رواج یافتن و منتشر شدن که واژگان شیوع و شایعه از آن مشتق شده اند طبق تعریف لغت نامه دهخدا “شایعه در تداول امروز، خبرهای بی اساسی است.  امروزه شایعه، دراشکال و صورتهای مختلفی ظاهر می شود و شایعه پراکنان از طریق آن نیازهای خود را رفع و به مقاصد خود می رسند. هدف از نگارش این مقاله هم تعریف و ماهیت شایعه و معرفی انواع و اشکال شایعه می باشد که با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و از طرق جمع آوری اطلاعات از اینترنت، کتابخانه، مقاله،نشریه و نمایه به اهداف خود رسیده است. دراین مقاله تعریف، انواع و اشکال شایعه از جنبه های مختلفی از جمله موضوع، زمان، موقعیت، مورد بررسی، شناسایی و تبین قرار گرفته و در آخر به این نتیجه رسیده است که برای مقابله با شایعه باید ماهیت و تعریف آن راشناخت و با توجه به ماهیت آن انواع و اشکال شایعه را شناسای و برای مقابله با آن برنامه ریزی و راهکارهای لازم و مقتضی را اعمال نمود و به این طریق راه نفوذ و هر گونه شایعه پراکنی را بست.   

کلید واژه: شایعه- شایعه پراکنی-  انواع شایعه-  تبعات   

   طرح مسئله

  انسان،موجودی اجتماعی است و به حکم سرشت خویش، ناگزیر از ایجاد ارتباط با دیگران است. تبادل اندیشه و دریافت اطلاعات، از اساسی ترین انگیزه های ارتباط افراد با یکدیگر است. در جریان این ارتباط و تعامل اجتماعی، بخش قابل توجهی از گفته ها و شنیده های روزانه انسان ها را شایعات یا خبرهای ساختگی تشکیل می دهند. شایعه قدیمی ترین نوع رسانه گروهی است. پیش از آن که نوشتار ابداع شود، گفتار، تنها شیوه ارتباط بود و  شایعه خبر را منتقل می کرد، کسانی را خوشایند و برخی را بدنام می ساخت و جار و جنجال و حتی جنگ به راه می انداخت امروزه نیز، به رغم ظهور روزنامه، رادیو، و تحول عظیم رسانه های سمعی و بصری، شایعات خاموش نشده است و عموم مردم کماکان برخی خبرها را دهان به دهان منتقل می کنند(کاپفر، 1380:ص15).  

  امروزه شروع شایعه پردازی را می توان  در انتخابات  رئیس جمهور و یا نمایندگان مردم،اغلب کشورها اشاره کرد که رقیبان  هر دوره  برای پیروزی بر یکدیگر، بر هم دیگر شایعه پراکنی می کنند. امروزه دستگاه های جاسوسی و تبلیغاتی بیگانه با دستکاری عقاید که عمدتاً متکی به ابزار رسانه ای است (آنچه در حوادث پس از انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری شکل گرفت می تواند دلیلی بر این گفته تلقی گردد) حجم وسیعی از شایعات را به منظور تأثیر بر افکار عمومی پردازش نموده اند.  (خبرگزاری فارس ( www.farsnews.com. سئوالی که که می تواند در این مقاله بررسی نمود و به آن جواب پیدا نمود این است که شایعه چیست؟ و انواع و اشکال آ کدامند؟ در مورد شایعه، اهداف و ماهیت، انگیزه شایعه و انواع آن، پژوهشهای مختلفی در داخل و خارج کشور صورت پذیرفته است که از جمله الپورت و پستمن با پژوهش های انجام یافته خود در سال ۱۹۴۲ دریافتند که شایعات زمان جنگ و بحران های اجتماعی عمدتا رویاپردازانه، تفرقه افکنانه، خصومت آمیز و هراس انگیز بوده اند حمید مکارم در مقاله خود با عنوان “شایعه سازی و راه مقابله با آن” شایعه را خبر یا اطلاع غیر موثق که مبتنی بر مشهورات و یا قول اجماع است، بیان نموده و پیشگیر و درمان را به عنوان راه مقابله با آن ذکر نموده است. فرهاد گوهر زاد، در مقاله خو با عنوان، ” انواع شایعه” شایعه خزنده، خشونت بار، فروشونده، را انواع و اشکال شایعه ذکر کرده و ایجاد مسئولیت ذهنی برای مردم، ابهام زدایی از اخبار و حقایق و… را به عنوان راه مقابله با آن بیان نموده است.

  شایعه انواع و اشکال گوناگونی دارد و و از طرف کشورهای غرب و دیگر کشورها چه امروزه و چه در گذشته، چهت شایعه پراکنی در داخل دیگر کشورها و جهت رسیدن به اهداف شومشان مورد استفاده قرار می گیرد و اهداف این مقاله هم در این است که شایعه را تعریف کرده و انواع و اشکال آن و مورد بررسی و تبین قرار می دهد از آنجایی که بخش بزرگی از سخنان عادی در اجتماع را شایعه تشکیل می دهد و با اشکال و گونه های مختلف در جامعه خود را نشان می دهد، بنابراین اهمیت  این موضوع هم از آن جهت است که تعریف شایعه انواع و اشکال آن را بررسی و تشریح قرار می دهد. در این مقاله تعریف شایعه، انواع و اشکال شایعه، پرداخته خواهد شد.

 تعریف شایعه:

 تعاریف گوناگونی از شایعه توسط داشنمدان و متخصصان، انجام گرفته است، در این مقاله تنها به برخی از آنان اشاره خواهیم کرد. شایعات با توجه به ماهیت و قدرت تأثیرگذاری آن می توانند اضطراب اجتماعی را افزایش داده و میزان بهره وری و تولید راکاهش دهند و چرخه اقتصاد را فلج کرده و اعتبار اجتماعی افراد، مؤسسات و کشورها را خدشه دار کنند. بعضاً ممکن است شایعه ای به طور فوق العاده ای قوت یابد و آنچنان در اذهان آحاد مردم رسوخ کند که اطلاعیه ها و توضیحات منابع رسمی دولتی هم به سهولت نتواند آن را تکذیب و از افکار مردم خارج کند. (افروز،۱۳۷۶:ص30).

  فرهنگ عمید (۱۳۳۸) شایعه را به معنای خبری که شیوع پیدا کرده، آورده است. شایعه خبر یا اطلاعات تأیید نشده ای است که مورد توجه گروه یا جمعیت خاصی بوده و برای ایجاد باور نزد دیگران معمولاً از فردی به فرد دیگر به طور شفاهی و بی هیچ گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی انتقال می یابد. به عبارت دیگر شایعه طرح و شیوع خبر یا ادعایی است که همواره هاله ای از شک و تردید آن را پوشانده است. شایعه خط باریکی را بین واقعیت و سراب ترسیم می کند (همان، 1376.(  به نظر آلپورت و پستمن، شایعه موضوع خاصی است که برای باور همگان مطرح می شود و از فردی به فرد دیگری منتقل می گردد و معمولاً این انتقال شفاهی است، بی آنکه شواهد مطمئنی در میان باشد. به گفته نپ شایعه موضوعی است که برای باور همگان مطرح می شود، بی آنکه به طور رسمی تأیید شود. به زبان پیترسون و گیست، شایعه شرح یا توضیح تأیید نشده ای است که درباره شی، حادثه، یا مسئله خاصی که مورد توجه و نگرانی عموم است. از فردی به فرد دیگری انتقال می یابد. (دبستانی،1372:ص45).

 انواع واشکال شایعه

  دسته‌بندی‌های متعددی در مورد شایعات به عمل آمده است شایعات را براساس معیارهای گوناگونی، نظیر معیار زمان، موضوع، انگیزه انتشار و نظایر آن، نیز می‌توان دسته بندی کرد. میچل سن و مولی (2000)، شایعات  رااز نظر موضوعی  به 4 دسته تقسیم کرده‌اند:

1- شایعات رویارویی(توهم انگیز): بسیاری از شایعات به دلیل اضطراب عامه مردم به سرعت گسترش یافته و منتشر می شوند و در گوشه و کنار به گوش می رسند. مردم معمولاً از چیزهای مشابهی می ترسند و به همین علت آمادگی پذیرش، باور و بازگو کردن شایعات مربوط به آنها را دارند. شایعات توهم انگیز یا وهمی که بر اساس خوف، بیم و وحشت مردم رواج می یابند و در ایجاد آنها میل و رغبت، جایگاهی ندارد.(ساعتچی،1387:ص56).

 این گونه شایعات براساس یک یا چند آرزو و یا حتی امیدواهی شکل می گیرند و باعث می شوند مردم احساس شادمانی بیشتری کنند و نسبت به آینده امیدوارتر شوند. این نوع شایعات بیان کننده آرزوها، امیدها و رؤیاها هستند و از شادمانی و خو ش بینی شایعه پراکنان حکایت دارند. به مردم اطمینان خاطر می بخشند و آینده روشنی را نوید می دهند.  

   2- شايعات شيطاني (خشونت بار): اين نوع، در زمان اضطراب و نگراني مردم، شايع مي شوند و چون مردم در حالت ترس و وحشت بسر مي برند، آماده پذيرش اخبار دروغين هستند. در زمانهاي بحراني، مثل جنگ و قحطي، اين شايعه رواج بيشتري پيدا مي کند. مانند شايعات مربوط به زلزله در تهران در سال 1384، يا شايعه حمله آمريکا در 22 بهمن 2-3  سال اخير که پس از آن کمرنگ مي شود و يا خبر مرگ رهبران دولت ها.(کاپفر،1380:ص56)

3- شایعات سبقت‌جویانه:  این‌گونه شایعات بیانگر تمایل گروهی از افراد جامعه، برای نشان دادن برتری خود است. برای مثال نمایندگان جهت سبقت از رقیبان خود شایعاتی را بر علیه یکدیگر منتشر می کنند و این گونه شایعات، باعث می شود که حقیقت و باطن نمایندگان برای مردم واضح و آشکار نباشد و کسانی را برای مجلس انتخاب کنند که لایق آن نبوده است.

4- شایعات جنسی: دسته دیگری از شایعات به نام شایعات جنسی است. شایعات مبتنی بر انگیزه‌های روان‌شناسی می‌تواند ممزوجی از انگیزه‌های مختلف را دربر گیرد. مثلاً شایعه نسبت دادن تجاوز جنسی وقیحانه به افغان‌ها می‌تواند هم بیان‌گر نفرت و انزجار از آن قوم باشد و هم بیانگر چیرگی انگیزه جنسی در مروجان آن شایعه. یا مثلاً، کسی که از یک نوع نگرانی مبهم یا ترس شدید رنج می‌برد، با متهم کردن کسی که متعلق به قوم دیگری است، به تجاوز جنسی احساس بیم و اضطراب خود را توجیه می‌کند و با هشدار دادن به دیگران، به یک نوع تسلی‌خاطر تصنعی و گذرا، دست می‌یابد. (گنجی،1388).

بايسا  جامعه شناس روس، شايعه را از جهت نوع ظهورو  معیار زمان  بروز اجتماعي آن به انواع ذيل، تقسيم بندی کرده است:

   شایعه خزنده: این نوع شایعات، به آرامی گسترش، و به همراه احساسی مملو از رازداری رواج می‌یابند تا به مرور همه از آن با خبر شوند. در این نوع شایعات می‌توان شایعات غیب‌گویانه، که انواع حوادث مصیبت‌بار را پیش‌بینی می‌کنند، و شایعات خصمانه را نیز جای داد.( آلپورت و پستمن، 1945، ص 184). همچنین شايعاتي هستند که آرام صورت گرفته و جاي خود را باز مي کنند. اين شايعات به صورت درگوشي و پنهاني منتقل مي شوند تا سرانجام همه از آن آگاه شوند. استمرار و تداوم اين شايعات، به تکثير زنجيره بي انتهايي از داستانها به گونه پيوسته در جهت تغذيه و تداوم انتشار شايعات مزبور منجر مي گردد. مثال پخش فيلم خصوصي هنرپيشه زن در سال 1385.

  شايعات شناور يا فروشونده: اين نوع شايعات، در آغاز امر، رواج مي يابند، سپس به عمق فرو مي روند تا هر زمان که شرايط بروز مجدد آنها فراهم شد، مجددا آشکار گردند. اين نوع شايعات بيشتر در زمان جنگ بکار مي روند و همچنين شايعات مربوط به محيط زيست، فضا،… از اين نوع مي باشند. (علیرضای، 1388)

شایعات آتشین: این‌گونه شایعات، همچون آتشی که چوب را می‌سوزانند، به سرعت منتشر می‌شوند و جامعه را در مدتی کوتاه دربر می‌گیرند. شایعات حاوی موضوعات خشونت‌بار، فجایع و مصیبت‌های فراگیر و پیروزی و شکست‌های عظیم در زمان جنگ، در این دسته قرار دارند. از آنجا که این نوع شایعات، مبتنی بر احساسات و عواطف شدید ناشی از دستپاچگی، خشم و یا سرور و شادمانی ناگهانی‌اند که در جوی از هیجان مطرح می‌شوند، غالباً واکنشی نیرومند، در شهروندان را به دنبال دارد. (همان،1388)

شایعات غواص: این نوع شایعات پس از پدید آمدن، دهان به دهان منتقل می‌شوند، سپس مخفی می‌شوند و اصطلاحاً زیر آب می‌روند، ولی زمانی که شرایط مهیا شد، مجدداً سر بر می‌آورند و در جامعه، یا بین گروه خاصی از مردم، رواج پیدا می‌کنند. مثلاً شایعه سمی بودن آب، که عمدتاً در زمان‌های جنگ تکرار می‌شود. این نوع شایعات، به دلایل گوناگونی از جمله نیازها، ترس‌ها، امیدها و کینه‌های انسان‌ که از طریق شایعه برآورده می‌شوند استمرار می یابند . این نوع هیجانات و انگیزش‌ها، در طول نسل‌ها، کمتر دست‌خوش تغییر می‌شوند، به همین سبب شایعه‌ای که در جنگ جهانی دوم، در میان مردم امریکا رواج یافته است، به ناگاه در جنگ نفت نیز از نو سر برمی‌آورد و هیجانات شدیدی در میان مردم امریکا ایجاد کرد(گوهرزاد، 1386).

 شايعات تند و سريع: این نوع شایعات در مقطع زماني کوتاه، گروه وسيعي را در بر مي گيرند و با واکنش سريع مردم روبرو مي شوند. مانند شايعه گران شدن ناگهاني مرغ، شکر، بنزين… که عواقبی مثل نگرانی، دلسردی مردم از دولت، ناامیدی و .. به دنبال می اورد. همچنین  ایرونیگ شایعات را  براساس موضوع   به انواع مختلفی تقسیم می‌کنند.

1- شایعات وحشت، نفرت و مرگ: این نوع شایعات عمدتاً به هنگام وقوع حوادث غیرمترقبه و جنگ رواج می‌یابند. همچنین  این‌‌گونه شایعات ریشه در ترس و اضطراب سازندگان و نشر دهندگان آنها دارد. این نوع شایعه ها در موقعیت اضطراب، یعنی زمانی که همه از یک چیز می ترسند، سامان می یابند. مردم به خاطر همین اضطرابی که دارند، پذیرای شایعه می شوند(ساعتچی،1378:ص 183)

2- شایعات حاوی اسراف و خوش‌گذرانی زمامداران: در هنگام گرانی، تورم و کمبود مواد غذایی، به ویژه هنگام وقوع حوادث دردناک، شایعه خوش‌گذرانی و حیف و میل اموال عمومی توسط متولیان امور، به سر زبان‌ها افتاده و به زودی منتشر می‌شود. و ناامیدی مردم و از حکومتها را به دنبال می آورد.

3- دزدی و اختلاس: شایعه دزدی‌های کلان، اغلب در هنگام بحران‌های سیاسی و اجتماعی پدید می‌آید و موجی از نارضایتی عمومی را دامن می‌زند.

4-بی‌کفایتی مدیران: در زمان وقوع بحران، وجود مدیرانی کارآمد و با کفایت، می‌تواند آتش کینه‌ها، ترس‌ها و نفرت‌ها را خاموش و بذر امید و اتحاد و یکپارچگی را، میان بحران‌زدگان ایجاد کند. لیکن، هر نوع قصوری در این زمینه، شکل‌گیری شایعاتی در خصوص مدیران (نظیر بی‌سوادی، کم‌هوشی و دست و پاچلفتی بودن آنان) را در پی خواهد داشت. این شایعات فرایند حل بحران را با مشکل مواجه می‌سازد.

5- احساسات ضددولتی: در بسیاری کشورها، مردم احساسات و دیدگاه‌های ضدحکومتی خود را غیرمستقیم و در قالب طنز و کنایه و شایعه، ابراز می‌دارند.

شایعات را براساس انگیزش‌های روان‌شناختی تقسیم‌بندی کرده‌اند. این تقسیم‌بندی‌ها عمدتاً بر سه نوع شایعه مبتنی است.

6- شایعات هیجانی : شایعاتی اند که باعث تخلیه هیجان عمومی در رابطه با موضوع آن می شوند. ریشه این نوع شایعه، معمولاً در نیاز اجتماعی به بروز هیجانات ناشی از یک موضوع است. شایعه زلزله سال ۱۳۷۷ تهران یکی از ملموس ترین این نوع شایعات است. با آنکه از طریق رسانه های رسمی اطلاعات زیادی را به مردم داده بودند و مردم به درستی مطلع بودند که زمان دقیق هیچ زلزله ای تاکنون به کمک بشر و با علم امروز او پیش بینی شدنی نیست. اما از آنجایی که شایعه وقوع زلزله، هیجان بسیار شدیدی را ایجاد کرده بود، حتی افراد مطلع هم خود به عاملی برای اشاعه شایعه تبدیل شده بودند.( حسین نژاد، 1387، ص33).

7- شایعات ترس‌آور:  شایعاتی نظیر احتمال وقوع مجدد حادثه، پیش‌گویی دیگران در مورد رخدادهای شدید.این گونه شایعات جهت ایجاد ترس و وحشت و نگرانی در جامعه تولید و پخش می‌شوند. مثلا در سال ۱۳۷۰ه-.ش. شایعه‌ای در شهرها و روستاهای دور افتاده هند رواج یافت که: “باندهای خاصی برای ربودن بچه‌ها از خیابانها به وجود آمده است.(گنجی، 1388)

8- شایعات خصمانه: این نوع شایعات را اغلب گروه‌های اپوزیسیون در میان مردم رواج می‌دهند و کینه و نفرت آنان را نسبت به حکومت برمی‌انگیزند.(همان، 1388)

9- شایعات مبتنی بر بی‌کفایتی مدیران: این نوع شایعات دیدگاه‌های مردم را نسبت به مدیران دولتی، دستخوش تغییر می‌سازد، و اعتماد آنان را نسبت به مسئولان حکومتی سلب می‌کنند. (رادان، 1387)

   شایعات سیاسی،تجاری واقتصادی بر اساس موضوع:

  همان‌گونه که تبلیغات را به دو نوع تبلیغات سیاسی و تبلیغات تجاری تقسیم می‌کنند، شایعات را نیز به دو نوع شایعات سیاسی و شایعات تجاری (یا اقتصادی) تقسیم می‌کنند. (رادان ، 1387)

   موضوع شایعات نوع اول، اغلب اشخاص و پدیده‌های سیاسی و حکومتی است. در حالی که شایعات نوع دوم، اغلب متوجه شرکت‌های تجاری و سرمایه‌داران و بنگاه‌های گوناگون اقتصادی است. گاهی این دو نوع شایعه، به ویژه زمانی که علیه بنگاه‌های اقتصادی حکومتی رواج می‌یابند درهم می‌آمیزند. ( الیاسی، 1382، ص68)

کاپفرر، با بررسی‌های خود دریافته است که «هفت زمینه عمده برای شایعات سیاسی وجود دارد که می‌توان آنها را هفت گناه کبیره شایعات تلقی کرد.» (همان،ص 369)

  همچنین شایعه را از نظر موضوع و موقعیت در  انوع زیل تقسم بندی کرده اند

   شایعه - بدبینی: منظور از شایعه ترویج بدبینی و آزار و اذیت نسبت به اشخاص یا گروه‌های محبوب یا مقتدر در جامعه‌است. مثلا: شایعاتی که علیه پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در صدر اسلام منتشر می‌شد و نسبت شاعر بودن به آن حضرت می‌دادند (سوره یاسین: آیه ۶۹.) همچنین شایعه جنگ قدرت در ایران که بارها از سوی دشمنان انقلاب مطرح شده‌است.

شایعه تفرقه‌افکن( خصمانه): این شایعه در جاهای عمومی که افراد همدیگر را می بینند، به صورت نجوا و پچ پچ کردن، رد و بدل می شود. به عنوان مثال وقتی کارکنان یک سازمان در سالن ناهارخوری دور هم جمع می شوند، با زمزمه هایی در مورد وضع نابسامان سازمان و کار خود، گمانه هایی را به یکدیگر انتقال می دهند )زرچی،1377). همچنین این شایعه بر مبنای اصل “تفرقه بیانداز و حکومت کن” یا “فرق تسد” استوار است. و با هدف ایجاد اختلاف در بین فرمانده و سربازان و یا بین دو همسر یاد و طایفه و گروه و امثال آن تولید و پخش می‌شود. (روزنامه کیهان. (

  شایعه فریب: این شایعه همچون پرده‌ای از دود است که برای پنهان‌سازی اهداف واقعی دشمن استفاده می‌شود. مثلا در تاریخ ۸/۶/۱۹۴۱ وزیر تبلیغات آلمان دکتر گوبلز ضمن چاپ مقاله‌ای درخصوص جزیره کریت به طور ضمنی اشاره کرد که ارتش آلمان در ابتدا قصد حمله به انگلستان را دارد و سپس روسیه، در حالی که نقشه اصلی بر مبنای هجوم به مسکو بود!( همان منبع)

   شایعه ناموسی: این شایعه در پی جدایی بین زن و شوهر و هتک حرمت افراد از طریق بدنام کردن یکی از همسران است که به آن قذف گفته می‌شود. مثلا حادثه افک که در آیات ۲۰-۱۰ سوره نور نقل شده‌است در خصوص یکی از این شایعات است. (مکارم، 1371)

شایعه های جدی: بعضی از شایعه ها بقدری جدی هستند که لازم است به محض وقوع، مورد توجه مدیران قرار گیرند. این نوع شایعه ها اغلب به تعامل و روابط انسانی کارکنان آسیب رسانده و موجب پایین آمدن سطح همکاری ها در بخش های موثر یک سازمان و در نتیجه کاهش کارایی ها می شوند. (همان منبع)

شایعات آنلاین:  بررسیها نشان داده است شایعاتی که از طریق اینترنت پخش میشوند همان تاثیری را دارند که از طریق چهره به چهره منتقل میشوند و بهطور دقیق از همان اصول و پارامترها پیروی میکنند. وقتی پای یک شایعه به میان میآید، فرضیه ها بررسی میشوند. نکته منفی شایعات آنلاین این است که در اجتماع مورد نظر امکان بحث فعال و بیان عقاید متفاوت وجود ندارد و در نتیجه مخالفت و از بین رفتن شایعه غیرممکن میشود. در نتیجه شایعات اینترنتی تنها گروههای موافق شایعه وارد عمل شده و نظریات درست و واقعی فرصت ظهور پیدا نمیکنند. (روزنامه سلامت (

 شايعات مذهبي: این نوع بيشتر در بين مردمان مذهبي كه داراي عقايد سنتي مي باشند، رواج مي يابد. خواب ديدن يكي از بزرگان كه چنين وصيتي مي نمايد- ديده شدن فردي كه نماينده امام مهدي است و… این نوع شایعات مردم را از مذهب و هویت خود دور کرده و عواقب خطرناکی برای آینده اسلام به بار خواهد آورد.

   بحث و نتیجه گیری

شایعه و شایعه پراکنی، از جمله موضوعاتی هستند که با گذر زمان و پیشرفت وسایل ارتباطات جمعی و گروهی، جای خود را حفظ کرده است و  در میان مردان هر قومی  گسترش یافته و هر حکومت و مقامی برای رسیدن به اهداف خود  از انواع و اشکال آن استفاده نموده و به مقاصد خود می رسند

اشاعه دادن اخبار بی اساس و شایعات در بین مردم، به هر نحو، امر ناپسند بوده و باعث آسیب های روانی و اجتماعی متعدد می گردد و قران کریم در آیه ۱۹ سوره نور می فرماید: “از کسانی که دوست می دارند زشتی ها در میان اهل ایمان شایع شود، برای آنان در این جهان و آخرت عذابی دردناک خواهد بود و خداوند می داند شما نمیدانید “

از سوی دیگر، یکی از آموزه های اخلاق اسلام این است که هر فرد مسلمانی بکوشد از هر گونه رفتار و کرداری که امکان بدگمانی و ضربه پذیری را برای وی و یا جامعه فرهم می آورد، اجتناب نماید پس با شنیدن هر خبری از منابع ناموثق به صحت آن اعتماد کامل نکنیم و با تعمق، مطالعه و تحقیق به کشف حقیقت ماجرا اقدام کنیم با این کار ضمن آن که خودمان را از خطا رفتن در اطمینان نابجا مصون داشته ایم، چراغ شایعه را ناکام میگذاریم همچنین با باور نکردن برخی شایعات هدفمند و مخرب، در گناه سوء ظن به انسان های دیگر شریک نمیشویم همچنین امام صادق فرمود: “از جمله نشانه حقیقت تو این است که اندازه گفتارت از مرز علم و اطلاع تو تجاوز نکند ” لذا ضرورت ارتقای بینش و آگاهی عمومی که با مطالعات هدفمند از منابع معتبر صورت می پذیرد، بیش از پیش نمایان می شود ، در این مقاله تعریف شایعه، و انواع و اشکال شایعه با توجه به موضوع، زمان و روانشناختی،  بررسی و شناسای و مورد تبین و تشریح قرار گرفت و می توان این گونه نتیجه گرفت که برای مقابله با شایعه باید ماهیت و تعریف آن راشناخت و با توجه به ماهیت آن انواع و اشکال شایعه را شناسای و برای مقابله با آن برنامه ریزی و راهکارهای لازم و مقتضی را اعمال نمود و به این طریق راه نفوذ و شایعه پراکنی را بست. 

منابع

قرآن کریم

- الیاسی، محمدحسین (1382). تأثیر و نقش هیجانات در جنگ روانی. فصلنامه عملیات روانی. شماره 1،

- افروز، غلامعلی (1376). روان‌شناسی شایعه و روش‌های مقابله. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

- آل‌پورت، گردن و پستمن، لئو(1374)؛ روان‌شناسی شایعه، تهران، مرکز تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیمای جمهوی اسلامی ایران، چاپ دوم، 1374

- بروس ، کوئن (1373)،  مبانی جامعه‌شناسی، مترجم: غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران، سمت،

 - حسین‌نژاد، غلامرضا (1387). شایعه و کارکردهای آن در عملیات روانی. فصلنامه عملیات روانی، شماره 8،  

- خبرگزاری فارس ( www.farsnews.com

- دبستانی، ساعد، مترجم (1372)، روان‌شناسی شایعه (تألیف گردان آلپورت و لئو پستمن). تهران: مرک تحقیقات مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیما

- دهخدا، علی اکبر و دیگران(1373)،فرهنک عمید، ویرایش دوم تهران: دانشگاه تهران،

- رادان، احمد رضا(1387)، روشی تأثیر گذار در عملیات روانی،

- روزنامه کیهان ( www.kayhannews.ir

- روزنامه سلامت  www.salamat.ir))

- زرچی)۱۳۷۷)، بررسی تجربی تاثیرات شایعه همایش جنگ روانی  به کوشش حسینی-  

- ساعتچی، محمود(1374)، روانشناسی کار برای مدیران در خانه، مدرسه و سازمان، تهران، انتشارات نشر ویرایش.

- علیرضایی،نرگس  (1388)،  شايعه چيست ؟ نشریه جوان.

- کاپفرر، ژان نوئل (1380). شایعه. تهران: انتشارات شیراز.

 - گنجی، عبدالله(1388)، علل تولید شایعه و انواع آن، نشریه جوان. شماره22

- گوهر زاد، فرهاد(1386)، انواع شایعه، نشریه جوان.

- مکارم، جمید(1371)، شایعه سازی و راههای مقابله با آن، نشریه: درسهایی از مکتب اسلام، شماره 21.

[1] - کارشناس ارشد علوم تربیتی-  
[2] - استاد و مدیر حوزه علمیه الزهراء(س) خلخال

     عنوان : مفهوم شناسي امر به معروف و نهي از منكرو امنيت پايدار و آرامش رواني

نويسندگان:

1- قنبر گل پرست[1] 2- حبيبه شاهنده[2]

   چكيده

   امر به معروف ، نشانه تولّى و تبرّىاست و به معني آن چیزی است که خداوند متعال، انجام دادن آن را واجب نموده و عقل، انجام آن را ترغیب کرده است و منکر، آن چیزی است که خداوند، از آن نهی فرموده و عقل، از انجام دادن آن، کناره گیری می نماید.   امر به معروف و نهى از منكر، نوعى انضباط اجتماعى است؛ يعنى محدود كردن تمايلات اشخاص در برابر مصالح جامعه. همچنين اين دو امراز كارسازترين و كارآمدترين شيوه هاي تعامل اجتماعي و ايجاد امنيت روحي و رواني در فرد و جامعه است.

   امر به معروف ونهي از منكر داراي آثار و بركات مهم و ارزشمندي براي جامعه، از جمله رشد اقتصاد و پيشرفت جامعه و همچنينن امنيت وآسايش دروني جامعه به بار آورد و سلامت و امنيت جامعه را از هر لحاظ تأمين، بيمه و حفظ مي كند. امر به معروف و نهي از منكر از والاترين و شريفترين  واجبات ديني هستند كه بوسيله اين دو فريضه ديگر واجبات و تأمين امنيت اجتماع و آسايش روحي رواني فرد و جامعه با اجراي صحيح آن تأمين مي شو.د بنابراين شناساندن مفهوم اين دو امر و تبيين جايگاه آن در جامعه به عنوان اهرم آسايش و آرامش و انظباط اجتماعي ضروري به نظر مي رسد و در اين مقاله اين دو امر با روش توصيفي، و از طريق جمع آوري اطالعات از اينترنت و كتابخانه، مجله و … بررسي شده است. همچنين  تبيين و تشريح مفهوم امر به معروف و نهي از منكر در آيات و روايات و از ديدگاه علماي ديني، شناساندن جايگاه والا و واقعي اين  دو فريضه مقدس در جامعه و تبيين تاثير آن در آسايش و آرامش و امنيت رواني جامعه از مهمترين اهداف اين مقاله مي باشد

  در اين مقاله مواردي همانند،  معني و مفهوم امر به معروف و نهي از منكر، پيشينه و اهميت و فلسفه آن، امر به معروف و نهي از منكر در آيات و روايات، از منظر علماي ديني، مراتب، شرايط وجوب آن، و همچنين آثار و بركات اين دو فريضه، مورد بررسي، تبيين و تشريح قرار گرفته است. و از اين بحث اين نتيجه حاصل شده است كه: معروف و منکر ، فريضه اي است  که خداوند متعال، انجام دادن آن را واجب نموده و عقل، انجام آن را ترغیب کرده است و منکر، آن چیزی است که خداوند، از آن نهی فرموده و عقل، از انجام دادن آن، کناره گیری می نماید.

امر به معروف و نهي از منكر دو فرضيه مهم و برزگ الهي هستند كه به وسيله آن دو، ساير واجبات الهي اقامه مي‌شوند . اين فريضه الهي  در فرهنگ اسلامی، مانند جریان خون در رگ های یک پیکر است. و  جامعه اسلامي براي رشد و توسعه افكار اسلامي، حفظ ارزشها، پيشرفت معنويت و رشد و بالندگي وايجاد وامنيت و آسايش و از بين بردن ريشه هاي فساد در تمام زمينه ها  نيازمند احيا و اجراي مستمرو مداوم  امر به معروف و نهي از منكر مي باشد.

كليد وازه: امر به معروف- نهي از منكر-  پایدار- آسايش- امنيت .

مقدمه

     امر به معروف ونهي از منكر، نشانه تولّى و تبرّى، نشانه آزادى در جامعه، ضامن اجراى تمام واجبات، ضامن ترك همه محرمات، نشانه تعهد و سوز و علاقه انسان به سلامتى جامعه است ، و همچنين  جامعه را رشد  داده  وجامعه را از سقوط نجات مى‏دهد.- امر به معروف حافظ مرزها و حقوق افرادو آسايش و امنيت رواني اجتماع  است  امر به معروف و نهى از منكر، نوعى انضباط اجتماعى است؛ يعنى محدود كردن تمايلات اشخاص در برابر مصالح جامعه.  امر به معروف و نهي از منكر از كارسازترين و كارآمدترين شيوه هاي تعامل اجتماعي و ايجاد امنيت روحي و رواني در فرد و جامعه است..(قرائتي،ص7).

     امر به معروف و نهي از منكر دو فرضيه مهم و برزگ الهي هستند كه به وسيله آن دو، ساير واجبات الهي اقامه مي‌شوند، راه‌ها امن مي‌گردد، كسب و كار مردم حلال ، حقوق افراد تأمين، سرزمين‌ها آباد و استواري تمام كارها، به عملي شدن اين دو اصل بستگي دارد . زيرا انجام ديگر واجبات ، امنيت و آسايش، رفاه و آرامش، تأمين حقوق مردم و آبادي شهر و روستا همه و هم در گرو عمل به اين دو اصل است.

     دين اسلام آئينی است كه پيوند اجتماعی و مسئوليت عمومی افراد مسلمان را  در تار و پود خود جای داده است.  هيچ مكتب و آييني به اندازه اسلام براي فريضه امر به معروف و نهي از منكر، اهمييت ويژه قايل نيشست تا جايي كه اين دو فريضه را زير بناي عرصه اجتماعي، اخلاقي، مذهبي، اعتقادي،اقتصادي و فرهنگي و….. مي داند (خرمي مشكاني، ص9)  . ولي در ديگر اديان نظير آيين  مسیحیت ، رهبانیت و عزلت و گوشه‏گیری از اجتماع به عنوان یك اصل مطرح شده (كه البته بدعتی بوده از سوی ارباب كلیسا و در شریعت حضرت عیسی(ع) وجود نداشته است) و تز «كار خدا را به خدا و كار قیصر را به قیصر واگذارید!» در عمل الگوی پیروان این آئین مي‏باشد، اما در اسلام، انزوا و رهبانیت و ترك اجتماع منسوخ است و جایگاهی ندارد. از سخنان گهربار پیامبر گرامی اسلام است كه لارهبانية فی الاسلام» در اسلام رهبانيت نیست.(ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر خراسان رضوي)

 تامين امنيت و ايجاد آرامش روحي و رواني فرد و جامعه نيازمند احياي ارزشها و هنجاري اسلامي در اجتماع  مي باشد ودين اسلام بر مسلمنان فرض ميداند كه با تشكيل هسته هاي اجرايي در راستاي پياده كردن اين عمل زير بنايي و سازنده درجامعه از هيچ كوششي دريغ نورزند ونگذارند كه گردوغبار فراموشي بر چهره‌ي آن بنشيند.

با نگاهي به تاريخ اسلام و واقعه عاشورا نيز امر مسلم اين است كه هدف از قيام امام حسين (ع) احياي امر معروف و نهي از منكر بوده است . اما بعد واقعه عاشورا اين مسئله مهم ديني با وجود حاكمان ظالم با موانع بسياري مواجه  و سبب محقق نشدن اين امر الهي شد و تنها در برخي كتب هاي فقهي و اسلامي از اين امر ياد مي شد جز در موارد ي  كه با خيزش برخي روحانيون و علماي ديني  و با وجود دشمنان اسلام ثمره اندكي در پي نداشته است . اما بعد پيروزي انقلاب اسلامي با رهبري امام خميني (ره) اين فريضه الهي در جامعه اسلامي پياده شد. انقلاب اسلامى ايران خود يکى از ثمرات مهم و نتايج با ارزش اصل مسلم امر به معروف و نهى از منکر در جنبه‌هاى سياسى و حکومتى آن است و براى  حفظ و گسترش آن به همين اصل متمسک شده است.

    سعى مسلمانان قبل و بعد از انقلاب و رشد و نمو اسلام ناب محمدى (ص) با بهره‌گيرى از سنت‌هاى انقلابى آن نظير امر به معروف و نهى از منکر و آشنا نمودن ديگران با آن بوده است. و در واقع اجراى اين امر باعث برقرارى حکومت الهي، حمايت مستضعفين، استقلال و آزادي، مبارزه با استکبار، استبداد، استعمار و استثمار در بعد از انقلاب شده و اين امر کم و بيش در کشورهاى مسلمان ديگر (لبنان و فلسطين و….) تجلى کرده است. لذا براى تداوم انقلاب اسلامى و گسترش آن بايد عقايد سياسي، اجتماعى و احکام اسلامى به صحنه‌ ظهور و عمل در آمده و تبليغ شود.

    با گذشت بيش از ربع قرن از انقلاب اسلامي ثمرات مهم آن در جامعه مشاهده مي شود. كه مهمترين اين ثمرات مي توان به وجود امنيت و آسايش و انظباط اجتماعي  و دوري از منكرات و ترويج  معروفات  در كشور اشاره نمود .در اين ميان با نگاهي به جوامع غربي و عدم امنيت روحي و رواني و وجود بحران هاي معنوي  در اين كشورها خلع چنين ارزشهايي  احساس ميشود . و همچنين متأسفانه در عصر حاضر بسياري از مسلمانان نسبت به اين دو فريضه الهي بي توجه شده اند و در اين ارتباط هيچ گونه احساس وظيفه اي نمي كنند. و بسياري از كشور ها با تكيه بر اين گفته كه «عيسي به دين خود و موسي به دين خود» (خرمي مشگاني، ص10). و با اين تعبير و تفسير و با ديد و نگرش تعصبانه در مقام يك تماشاگر، سكوت را پيشه خود كرده اند. با توجه به مطالب بالا و با وجود هجوم  فرهنگ منحط غربي و همكاري فتنه گران داخلي امنيت فرهنگ اسلامي در سالهاي  با خطرات جدي روبرو شده است در اين ميان ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر براي شناساندن مباني و مفهوم اين امر مقدس و تامين امنيت و آسايش روحي و رواني جامعه با وجود اين حملات  چه اقداماتي انجام داده است ؟ و آيا اين امر توانسته است امنيت و آسايش جامعه را در برابر اين خطرات بيمه كند؟ معني و مفهوم امر به معروف و نهي از منكر در آيات و روايات چگونه است؟  امر به معروف و نهي از منكر در تأمين و آسايش روحي و رواني جامعه و خانواده  چه اثراتي گذاشته است؟

    پژوهش هاي مختلفي در مورد اين دو فريضه و مفهوم در كشور مان توسط محققان و متخصصان به انجام رسيده است كه از جمله: استادي، در مقاله خود تحت عنوان” احياي حقيقتي فراموش شده« شيوه صحيح امر به معروف و نهي از منكر» با توجه به آيات و روايات،  اين دو فريضه را در جامعه بررسي كرده و آن را عمل ريشه كن كردن فساد در جامعه بيان نموده است. همچنين جواهري، در  مقاله اي با عنوان” امر به معروف و نهي از منكر و نظارت همگاني از منظر امام علي (ع)” جايگاه و اهميت، آثار و ترك آن، فوايد و آثار عملي آن با استناد به سخنان امام علي(ع)، را برسي كرده و اين فريضه الهي را عمل حفظ و امنيت كشور دانسته و نبود آن را علل سقوط جامعه و انتشار بزهكاري و تخريب جوامع بيان نموده است. اسلام پور در مقاله با عنوان” جايگاه امر به معروف و نهي از منكر در جامعه(مفهوم شناسي)” ضمن تعريف و مفهوم اين موضوع، اهميت و ضرورت، شرايط و جايگاه اين دو امر را در جامعه بررسي نموده و بهترين امت اسلامي را انجام اين فريضه معرف كرده است. همچنين كاظمي، شيرواني و  قرائتي تحقيقات و كتابهاي در اين زمينه انجام و پژوهش نموده اند.       

    امر به معروف و نهي از منكر از والاترين و شريفترين  واجبات ديني هستند كه بوسيله اين دو فريضه ديگر واجبات و تأمين امنيت اجتماع و آسايش روحي رواني فرد و جامعه با اجراي صحيح آن تأمين مي شو.د بنابراين شناساندن مفهوم اين دو امر و تبيين جايگاه آن در جامعه به عنوان اهرم آسايش و آرامش و انظباط اجتماعي ضروري به نظر مي رسد كه اين مقاله با روش توصيفي و از طريق جمع آوري اطلاعات از اينترنت، كتابخانه و مجله و …اين موضوع را بررسي كرده است.  و همچنين تبيين و تشريح مفهوم امر به معروف و نهي از منكر در آيات و روايات و از ديدگاه علماي ديني، شناساندن جايگاه والا و واقعي اين  دو فريضه مقدس در جامعه و تبيين تاثير آن در آسايش و آرامش و امنيت رواني جامعه از مهمترين اهداف اين مقاله مي باشد. در اين مقاله به مواردي همچون،  معني و مفهوم امر به معروف و نهي از منكر، پيشينه و اهميت و فلسفه آن، امر به معروف و نهي از منكر در آيات و روايات، از منظر علماي ديني، مراتب، شرايط وجوب آن، و همچنين آثار و بركات اين دو فريضه، مورد برسي و تبيين قرار گرفته شده است.    

معني و مفهوم امر به معروف و نهي از منكر

ريشه امربه معروف

    قرشى اين واژه را مشتق از ريشه «عرف» دانسته و معناى آن را  آنچنان كه بسيارى از لغت شناسان ذكر كرده اند «معرفت و عرفان به معنى درك و شناختن» دانسته است( قرشي،ص109) ، شاهد مثال او از قرآن، سوره يوسف آيه ۵۸ است: «فدخلوا عليه فعرفهم و هم له منكرون». بر يوسف داخل شدند يوسف آن ها را شناخت در حالى كه آن ها او را نشناختند. وي در قاموس قرآن معتقد است كه امردو معني ديگر نيز دارد يكي كار و جمع آن امور است، ديگري دستور و فرمان .و به عبارت ديگر امر به معناي دستور دادن، فرمان ، حكم، كار، شأن مي باشد(معين، ص309)

    واژه اى كه به نظر اكثراهل لغت پيوسته در تقابل بامعروف است ، واژه «منكر» از ماده انكار و به معناي ناشناس(مكارم شيرازي، ص37) وعمل بد‌ و قبيح مي باشد(بهشتي،ص71)همچنين منكر به معناي طالب ترك فعل است( جرّ، ص2088)

منكر ضد ارزش چيزي است كه ارزش آن از نظر عقل و شرع معلوم شده و به رشد و كمال و آدمي كمك مي كند.و آنچه داراي مفسده ومانع كمال است.(عليپورباغبان نژاد، ص13) 

    در اين جا به ذكر و بررسى دو مفهوم متداول و مورد مناقشه در ميان مفسرين و لغت شناسان مى پردازم.

 مفهوم امر به معروف و نهی از منکر امر و نهی در لغت: واژه «امر» دو معنا دارد:

1-  فرمان دادن و درخواست ایجاد چیزی؛ ۲- شأن، شیء، کار و حادثه.(معين،309)  در قرآن کریم نیز واژه «امر» در این دو معنا به کار رفته است. در معنای اول، مثل «قل امر ربی بالقسط» و در معنای دوم، مثل: «وشاورهم فی الامر».

واژه «نهی» به معنای بازداشتن، منع کردن و نهایت رسیدن می باشد؛ زیرا نهی، بر غایت و بلوغ دلالت دارد و نهایت هر چیزی، غایت آن است؛ چنان که گفته می شود: «انتهیت الیه خیر» همین گونه است در مورد فردی که در حال انجام کاری است و سپس از آن نهی می گردد؛ چون آن کار به پایان می رسد. از این جهت، عرب به شتری که به آخرین درجه چاقی رسیده باشد، «ناقه نهیه» و به عقل، به دلیل آن که از کار زشت باز می دارد، «نهیه» و به گودی که آب بدان منتهی می گردد، «النهی» و به غایت ارتفاع روز، «نهاءالنهار» می گویند.(همان)

   معروف و منکر در لغت: «معروف» از «عرف» به معنای مشهور، جود و بخشش، کار نیک و نیکی، انصاف و همراهی با اهل خانه و مردم آمده است؛ چنان که گفته شده است: معروف، ضد منکر و عرف، ضد نکر است و عرف، در اصل بر دو معنا دلالت دارد: ۱- پی درپی بودن چیزی به صورت پیوسته. مانند یال اسب، تاج خروس، بلندی های مکانی و موج دریا؛ ۲-آنچه سبب آرامش می گردد؛ زیرا انسان، از منکر ترس دارد و از آن فرار می کند و به معروف، آرامش می یابد. عرب به بوی خوش، «عرف» می گوید؛ زیرا نفوس انسانی، بدان وسیله سکون پیدا می کند. معروف و عرفان، از همین باب است.(حسيني دشتي، ص2106)

    بنابراین، امر به معروف و نهی از منکر، در لغت به معنای خواستن چیزی است که نفوس بشری به سبب آن، آرامش یابد.«منکر» از ماده «نکر» به معنای کار دشوار و زشت و جهل آمده است؛ زیرا منکر، ضد معروف است. هر چیزی را که شریعت، قبیح و حرام بداند، منکر است.بنابراین، نهی از منکر، عبارت است از بازداشتن انسان از انجام کارهای زشت و نامعقول و جلوگیری از اموری که در واقع، انسان از آن، ترس و نفرت دارد، ولی به  واسطه جهل و غفلت، گاه مرتکب آن می گردد.
    معروف و منکر در اصطلاح: معروف، آن چیزی است که خداوند متعال، انجام دادن آن را واجب نموده و عقل، انجام آن را ترغیب کرده است و منکر، آن چیزی است که خداوند، از آن نهی فرموده و عقل، از انجام دادن آن، کناره گیری می نماید.

پیشینه امر به معروف و نهی از منکر

    قدمت امر به معروف و نهی از منکر به زمان آفرینش حضرت آدم برمی‏گردد. نخستین انسان روی زمین، دعوت کننده به نیکی‏ها بود و پس از وی نیز پیام‏آوران وحی و پیروان مؤمن‏شاندر انجام این فریضه مهم کوشیدند و برای منکرزدایی، دشواری‏ها را تحمل کردند و هزینه‏های جانی و مالی بسیار دادند. در روزگار ما امام خمینی رحمه‏الله ، مردم را به انجام این وظیفه الهی فراخواند و در حال حاضر نیز رهبر فرزانه انقلاب همگان را به اجرای این فریضه الهی سفارش می‏کند: همه باید امر به معروف و نهی از منکر بکنند، هم مسئولیت شرعی و هم مسئولیت انقلابی و سیاسی شماست. امر به معروف هم مثل نماز واجب است.(ستاد امر به معروف و نهي از منكر هرمزگان)

اهمیت و فلسفه امر به معروف و نهی از منکر

      پیامبر گرامی اسلام در ضمن یک مثال ساده و روشن، فلسفه امر به معروف و نهی از منکر و عدم منافات آن را با آزادی، چنین ترسیم می‏فرماید: یک گنهکار در میان مردم، مانند کسی است که با گروهی سوار کشتی می‏شود و هنگامی که در وسط دریا قرار می‏گیرد، به سوراخ کردن جایگاه خویش می‏پردازد. اگر دیگران او را از این کار خطرناک بازندارند، آب به کشتی نفوذ می‏کند و یک‏باره همگی غرق می‏شوند.(ستاد احياي امر به معروف استاد هرمزگان).  پیامبر با این تعبیر زیبا، منطقی بودن و لزوم وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را بر همگان مجسم می‏سازد و حق نظارت فرد بر اجتماع را حقی طبیعی که ناشی از پیوند سرنوشت‏هاست، می‏داند جامعه نیز به‏سان کشتی است. سرنشینان کشتی تنها تا حدی آزادند که موجب هلاک دیگران نشوند.( ستاد امر به معروف و نهي از منكر)،  هر گاه مسافری از این آزادی استفاده نادرست کند و بخواهد با میخ یا تیشه بدنه کشتی را سوراخ کند، همه مسافران بنابر غریزه دفاعی خود، به شدت با او مبارزه می‏کنند و عمل او را حرکتی از روی نادانی و محدودنگری می‏پندارند. بی‏شک سستی و بی‏توجهی آنان، خطر غرق شدن و نابودی همگان را به دنبال خواهد داشت. از این رو، همه مؤمنان در بازداشتن افراد از ارتکاب گناهان و زیرپا نهادن ارزش‏های الهی، متعهد و مسئولند. عمل به این مسئولیت الهی ـ انسانی، بر همه کس واجب است و در صورت کوتاهی، باید در انتظار خواری این جهان و کیفر دردناک سرای دیگر بود. حضرت علی علیه‏السلام در اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر، آن دو را اوصاف الهی می‏شمارند: امر به معروف و نهی از منکر دو صفت از صفات پسندیده خداوند سبحان است و این دو مرگ کسی را نزدیک نمی‏کنند و روزی را نمی‏کاهند، «امر به معروف با فضلیت‏ترین اعمال بندگان خداست» و در جای دیگر می‏فرمایند: هدف نهایی دین امر به معروف و نهی از منکر و بر پاداشتن حدود الهی است. ملااحمد نراقی در توصیه‏ای مؤکد، این زنگ بیداری را با این سخنان به صدا در می‏آورد: امر به معروف و نهی از منکر، از اعظم شعائر دین و اقوی علامت شریعت و آیین است و مقصد کلی از بعثت انبیا و ائمه و اوصیا و نایب گردانید متدینین از علما، بلکه قطب آسیای جمیع ادیان وملل است که همه بر محور آن می‏گردند و در صورت اهمال و اخلال در انجام آن، مضمحل (می‏شوند) و از میان می‏روند. از این جهت، مدح و ترغیب به آن، در آیات و اخبار به کرات آمده (است) که عاملین به آن صالحین و تارکین آن ملعون معرفی شده‏ اند.(مسعودي، ص145)

امر به معروف و نهي از منكر در آيات و روايات

در آيات

   امر به معروف و نهی از منکر از فریضه ها و وظایف مهمی است که در قرآن و آموزه های اسلامی برای آن اهمیت فراوانی قائل شده است تا آنجایی که در بعضی از آیات امر به معروف و نهی از منکر در ردیف ایمان به خدا، بر پا داشتن نماز، ادای زکات و … آورده شده است و حتی در بعضی دیگر از آیات مقدم بر خواندن نماز و ادای زکات شده است، به این خاطر که خواندن نماز- که از بزرگترین معروف هاست- نیاز به یک سری مقدماتی دارد که همان امر به معروف است.در جامعه ای که نماز خواندن در آن مرسوم نیست اگر امر به معروف نشود بلا شک نماز خواندن در آن جامعه رواج پیدا نمی کند.آیاتی در قرآن که  در آن به اهمیت این دو فريضه ی الهی اشاره شده است كه به چند نمونه از اين آيات اشاره مي شود:

عصر(5-3):« وَالعصر ، انّ الانسانَ لفی خُسر، الاّ الذینَ آمنوا و عَمِلوا الصالحاتِ و تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصبر»مضمون این آیه این است که اگر امر به معروف ونهی از منکر در جامعه نباشد انسانی که در آن زندگی می کند خاسر است و ضرر و زیان های زیادی متوجه  اوست. در آیه ی سوم از این سوره به یکی از نکات مهم در امر به معروف و نهی از منکر نیز اشاره شده است که ابتدا باید خود عمل صالح انجام دهیم وسپس  دیگران را به آن دعوت نماییم.

لقمان17:«یا بُنَّیَ اَقم الصلاه و امر بالمعروفِ و انهُ عَنِ المنکرِ وَاصبِر علی ما اصابَکَ انّ ذَلک من عزم الامور»در سفارش های لقمان به پسرش در این آیه امر به معروف و نهی از منکر در کنار نماز آورده شده است و این  اهمیت امر به معروف و نهی از منکر را بیان می کند که از کار های مهم و اساسی در زندگی بشری است.نحل/36:« وَلَقد بعثنا فی کلّ امة رسولاً انّ اعبدو الله واجتنبوا الطاغوت»در این آیه مهمترین وظایف پیامبران امر به معروف و نهی از منکر ذکر شده است. امر به پرستش خدای یگانه( که از بزرگترین معروف هاست) و نهی از اطاعت طاغوت( که بزرگترین منکر هاست). از اهمیت این دو فریضه ی الهی است که مهمترین اعمال پیامبران به شمار آمده است. زیرا پیامبری بدون هدف امر به معروف و نهی از منکر مبعوث نشده است. ضمناً این آیه به روشنی بیان می کند که بهترین امر به معروف همکاری با حکومت صالح و والاترین نهی از منکر مبارزه با حکومت طاغوتی است مردم را به سوی خوبی دستور می دهد و از بدی ها باز می دارد.و آيات بسياري ديگري به اين فريضه اشاره شده است كه در اينجا به چند نمونه بسنده مي شود.

 روايات

   در روايات از پيامبر (ص) و ائمه معصومين توصيه زيادي به امر به معروف و نهي از منكر ديده مي شود كه اين خود بيانگر اهميت آن است.

      پيامبر اسلام (ص) مي فرمايد:  «همه كارهاي نيك نسبت به جهاد در راه خدا مانند قطره نسبت به درياست. و همه كارهاي نيك به ضميمه جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهي از منكر چون قطره نسبت به درياست» ايشان در حديث ديگر مي فرمايند:« كسي كه امر به معروف و نهي از منكر كند جانشين خدا در زمين و جانشين رسول خدا و كتاب اوست.»( طبرسي،  ص427)« خير بركت در ميان مردم از بين نمي رود تا زماني كه امر به معروف و نهي از منكر كنند. و يكديگر را در كار نيك و پرهيزكاري ياري دهند اما هرگاه از اين امور دست بر دارند بركات از آنان گرفته مي شود» (آثار الصادقين،ص372).حضرت علي (ع) مي فرمايند :« قوام و بقا، شريعت وابسته به امر به معروف و نهي از منكر است .همچنين ايشان در حديث ديگر مي فرمايند: كسي كه امر به معروف مي كند، در واقع پشت مومنين را محكم مي گرداند. و كسي كه نهي از منكر مي كند، بيني فاسقان را با اين عمل به خاك ذلت مي مالد. ( غرر الحكم و درر الكلم،ٌ86).امام محمد باقر(ع) در مورد اين مساله مي فرمايد :« اي بدا به حال مردمي كه امر به معروف و نهي از منكر را جزء برنامه ديني خود قرار ندهد»(طوسي، ص398)امام صادق (ع):« امر به معروف و نهي از منكر هر دو واجب است بر كساني كه براي ايشان ممكن است و قدرت انجام آن را دارند. و آن در صورتي است كه بر نفس خود و كسان و  يارانش ترس و بيمي نداشته باشد.( وسايل الشيعه، ص399)

امر به معروف و نهي از منكر از ديدگاه علماي ديني

    حضرت امام خميني (ره) كه با مبارزه قاطع با استكبار جهاني و حكومت مزدور شاه   بزرگترين نهي ازمنكر را انجام داد و با استقرار جمهوري اسلامي در ايران بزرگترين امر به معروف را به خود اختصاص داد درمورد وجوب فریضه امر به معروف و نهی از منکر می فرمایند: «… امر به معروف و نهی از منکر بر همه مسلمین واجب است. جلوگیری از منکرات بر همه مسلمین واجب است. شما و ما موظفیم که همه، در تمام اموری که مربوط به دستگاه های اجرایی است، امر به معروف کنیم و اگر اشخاصی پیدا می شوند که خلاف می کنند، معرفی کنیم به مقاماتی که برای جلوگیری مهیا هستند و مشکلات را هم تحمل کنیم» (ستاد احياي امر به معروف ونهي از منكر هرمزگان) www.nemademehr.com).

  همچنين ايشان مي فرمايند: «امر به معروف و نهی از منکر از اموری است که برهمه کس واجب است. یک چیزی نیست که بر یکی واجب باشد و بر دیگری نه. همان طور که مکلّفیم خودمان را حفظ کنیم و خارج کنیم از ظلمت به نور، مکلف هستیم دیگران را همین طور دعوت کنیم…. اگر انسان دید معصیت خدا می شود، باید جلوش را بگیرد. نگذارید معصیت خدا بشود.»(همان منبع)

      مقام معظم انقلاب كه سراسر زندگيشان امر به معروف و نهي از منكر است  نيز در اين مورد مي فرمايند: «دشمن از راه اشاعه ی فرهنگ غلط - فرهنگ فسادو فحشا- سعی می کند جوان های ما را از ما بگیرد. کاری که دشمن از لحاظ فرهنگی می کند یک “تهاجم فرهنگی ” بلکه باید گفت یک “شبیخون فرهنگی است. امروز دشمن این کار را با ما می کند. چه کسی میتواند از این فضیلتها دفاع کند ؟ آن جوان مومنی که به دنیا دل نبسته،. این جوان از انقلاب، از اسلام، از فضایل و ارزشهای اسلامی می تواند دفاع کند.: همه امر به معروف ونهی از منکر کنند.. این واجب است. این مسئولیت شرعی شماست، امروز مسئولیت انقلابی و سیاسی شما هم هست. به همه ی دستگاه حکومت ما باید از امر به معروف و نهی از منکر دفاع کند. این وظیفه است. اگر کسی نماز بخواند و کس دیگری به نماز گزار حمله کند دستگاه های ما از کدامیک باید دفاع کنند ؟ از نماز گزار یا از آن کسی که سجاده را از زیر پای نماز گزار می کشد؟ امر به معروف ونهی از منکر نیز همین طور است. امر به معروف هم مثل نماز واجب است.( متفكر، ص88).    شهيد مطهري در  بحث از عوامل تعالي و انحطاط اجتماع براساس قرآن چهار عامل «عدالتي و بي عدالتي، اتحاد و تفرقه، فساد وصلاح اخلاق، و اجرا يا ترك امر به معروف و نهي از منكر را در ترقي يا انهدام جوامع موثر مي داند.(جواهري، 1376)

شرايط و مراتب امر به معروف و نهي از منكر

   عالمان ودانشمندان اسلامی در کتاب های خود چهار شرط را آورده اند که اگر همه این شرط های چهارگانه وجود داشت امربه معروف و نهی ازمنکر واجب می شود در غیر این صورت ، واجب نخواهد بود اما آن چهار شرط عبارتند از :

1- علم آگاهی به معروف و منکر:فردی که امربه معروف ونهی ازمنکرمی کند باید بداند آن کاری را که مخاطب ترک کرده معروف است ، تا او را به انجام معروف وادار کند و نیز بداند کاری را که آن شخص انجام می دهد منکراست تا او را ازآن عمل نهی کند بنابراین در جایی که نمی داند آن چه ترک شده معروف و یاآن چه عمل می شود منکراست امربه معروف ونهی ازمنکرمعنا ندارد .

2- احتمال تاثیر:شخصی که امربه معروف و نهی از منکرمی کند، در صورتی که بداند یا احتمال بدهد که امرو نهی اودرمخاطب تاثیرگذار خواهد بود باید اورا امربه معروف و نهی ازمنکر کند ، اما اگر بداند که امرو نهی او تاثیری ندارد یا این که مخاطب را به انجام گناه ، بیشتر وادار می کند ازامرو نهی پرهیز کند .(قرائتي،1386).

3- استمرار گناه: در صورتی که فردی ، در حال انجام گناهی است ،که از نظر زمانی تداوم می یابد ، مانند اینکه به تمسخر ، عیب جویی و یا آزار واذیت دیگران ، مشغول است و از این کار دست برنمی دارد و یا اینکه گناهی را انجام داده است ، ولی بنا دارد ، برای بار بعدی نیز آن را تکرار کند ، باید او را از این عمل ، نهی کرد . اما اگر خود آن فرد از گناه دست بردارد و یا نشانه های اطمینان آوری از انصراف او از گناه وجود دارد ، نهی او لازم نیست .(ستاد احياي امر به معروف ونهي از منكر رضوي)

4 - اصرار گنهکار: در صورتی واجب است نسبت به باز داشتن دیگران از منکر اقدام کنیم که بدانیم او به آن کار ادامه می دهد و گرنه اگر یک بار خلافی کرده و دیگر تکرار و اصرار نمی کند یا پشیمان شده است یا یک بار واجبی را ترک کرده و دیگر ادامه نیافته   در اين گونه موارد امر ونهي  ما واجب نيست چون زمینه ای هم برای کار ما وجود ندارد و هدف، خود به خود حاصل است. البته اگر بدانیم که تصمیم بر انجام منکرات یا ترک واجب دارد، باز هم وظیفه داریم تذکر دهیم، یا اقدام کنیم.

5-  امر و نهی ،مشکل ساز نباشد: اگر فردی که امرو نهی می کند ، بداند که از سوی مخاطب ، پیامد های خطرناکی برای او پدید خواهد آمد وضرری برجان و مال و یا آسیبی برآبروی او وارد خواهد شد ، امر و نهی بر او واجب نیست ، و هم چنین است ، اگر این خطر وضرر برای بستگان ودیگر مومنین پیش آید .( ستاد احیاي امر به معروف خراسان رضوی)

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

     امر به معروف و نهی از منکر یکی از دستورات مهم و اساسی در فرهنگ دینی است. در قرآن کریم آیات متعددی در زمینه امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد و جزو ویژگی های مومنین شمرده است. امر به معروف و نهی از منکر دارای مراتبی است که دقیقاً باید رعایت شود؛ به نحوی که اگر با رعایت یک مرتبه از آن، به وظیفه شرعی عمل شد، نوبت به مرتبه دیگر نمی رسد

اوّل: انکار قلبی؛ به این نحو که در دل منکر فاعل معصیت باشی و از این جهت او را دشمن داشته باشی. دوّم: ارشاد و هدایت و شناسانیدن اینکه آنچه را کرده معصیت است؛ زیرا بسیاری از مردم از راه جهل و نادانی مرتکب بعضی معاصی می‏گردند.( خرمي مشكاني، ص37) سوّم: اظهار تنفّر و اکراه از آن شخص عاصی و کناره‏جویی و دوری کردن از او و ترک دوستی و مجالست با او.  چهارم: به زبان منع کردن و انکار بر او و نمودن ابتدا به پند و نصیحت و چنان چه مفید نشد به تهدید و ترسانیدن و اگر آن نیز اثر نکرد به درشتی و سخنان زبر به او گفتن. پنجم: به بازداشتن او از معصیت به قهر و تسلّط چون شکستن آلات لهو و لعب و گرفتن مال مغصوب و به صاحب آن رد کردن.(همان)

ششم: با زدن به دست و پا بدون اینکه منتهی به قتل و جراحت شود.هفتم: به ششمیر کشیدن و سلاح داشتن و مجروح کردن و کشتن و این مرتبه در نزد اکثر علمای ما موقوف به اذن امام علیه‏السلام است و از برای رعیّت بدون اذن امام جایز نمی‏دانند(خرمي مشكاني، ص37)

بركات وآثار امر به معروف ونهي از منكر

بركات معنوي:

 1- نجات از قهر خدا:  امیرالمومنین (علیه السلام) فرمودند : هر کس منکر و خلافی را دید و قلباً از آن ناراحت شد ، همانا از قهر خدا نجات پیدا کرده وتن به سلامت برده است .2-  بهره از الطاف خدا: هرکس بدعت گزاری را با نهی از منکر بترساند ، خداوند قلبش را از ایمان پرکند ولی اگر نسبت به او نرمش نشان دهد ، قانون خدا را تحقییر کرده است.3-  نشانه بهتر بودن: پیامبر اکرم (ص) فرمودند :بهترین مردم کسی است که مردم را به معروف دعوت کند .و برعکس اگر کسی در برابر معروف و منکر هیچ گونه احساسی نداشته باشد، انسانیت او دگرگون شده است به نحوی که دیگر حرف خیری را نمی پذیرد.

بركات اقتصادي امر به معروف و نهي از منكر

      خداوند در قرآن می فرماید: اگر مردم مناطق ایمان آورند و تقوا پیشه کنند (که یکی از مصادیق تقوی امر به معروف نهی از منکر است) به طور قطع از آسمان و زمین برکاتی خواهیم گشود .امام محمد باقر (علیه السلام) می فرمایند: با امر به معروف و نهی از منکر، کسب ها حلال و زمین ها آباد می شود. و در جای دیگر می فرمایند : مقدار باران در هر سال یکسان است ولی اگر مردم گناه کردند ، خداوند مسیر باران را تغییر می دهد(ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر.)

آثار اجتماعی و. دنيوي  امر به معروف و نهی از منکر

1- اجـرایی شدن احـکـام اسـلام: امـر بـه معروف و نهی از منکر راه پـیـامـبـران و روش صالحان است، فریضه بزرگی است که به سبب آن، واجبات اسلامی برپا می‌شود. (وسائل الشیعه, ج۱۱, ص۳۹۵.) 2-  عـدالـت اجـتماعی: امر به معروف و نهی از منکر با برگرداندن حقوق بـه صاحبان اصلیش و مخالفت با ستمگر همراه است. هم چـنـیـن تقسیم عادلانه بیت المال و غنایم را در پی دارد و صدقات (مـالیات‌های شرعی) از جاهای لازم گرفته شده، در جای حق و مناسب مصرف می‌شود.3-  سازندگی: به وسیله امر به معروف و نهی از منکر زمین آباد می‌شود(.همان, ص۳۹۵.)     4- اسـتـواری نظام اسلامی: «بها یستقیم الامر» ۶؛ به وسیله امر به معروف و نهی از منکر، امر «حکومت» مستقیم و استوار می‌گردد. 5- ایجاد امنیت: امنیت، یکی از نیازهای اساسی افراد و اجتماعات است که از راه امر به معروف و نهی از منکر تأمین می شود. رونق کسب و کار و تجارت و سامان یابی امور گوناگون فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در هر جامعه ای، به امنیت ارتباط دارد. اگر محیط خانه، مدرسه، دانشگاه و… ایمن نباشد و اموال و نوامیس مردم هر لحظه از سوی سارقان و اراذل و اوباش تهدید شود، ترس و اضطراب بر همگان مستولی خواهد گشت و آرامش عمومی از بین خواهد رفت و جرأت هر کاری از مردم گرفته خواهد شد. اجرای مقررات دینی و قوانین اجتماعی و نظارت دائمی دستگاه های مربوط، مانند نیروهای انتظامی و نیز مراقبت های عمومی صالحان، از زیاده خواهی ها و تجاوز فرصت طلبان و سوء استفاده کنندگان جلوگیری خواهد کرد و امنیت و آرامش عمومی را به ارمغان خواهد آورد.  6- خیر و سلامتی: پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمودند: امت من تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر کنند، در خیر و سلامتی‌اند.(همان،ص 298) 7- قـدرتمـندی مومنان: هرکس امر به معروف کند، مومنان را قدرتمند می‌کند. (نهج البلاغه, فیض الاسلام, ص۱۱۰۰). 9- پاکیزگی کسب و کار:: بعضی افراد برای پیداکردن پول به هر کاری متوسل می شوند. اینان به علت ناآگاهی و یا تربیت نادرست، درپی کسب حلال نبوده و تنها در این فکرند که از راه هایی، مانند: تقلب، رشوه، احتکار، قاچاق، گران فروشی یا کم فروشی و غیر آن، بر درآمدهای خود بیفزایند.  بی توجهی به این گونه از خلاف کاریها، سبب رواج درآمدهای نامشروع در بین مردم و رخنه لقمه های حرام در زندگی افراد می شود که زبانها و آسیب های جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. 10-کم نشدن عمر و روزی: حضرت علی(علیه‌السلام) می‌فرماید: امر به معروف و نهی از منکر، مرگ را نزدیک نمی‌کند و از روزی نمی‌کاهد. (نهج البلاغه, حکمت ۳۶۶.) . 11- نـجـات از بـلاهـا: در قرآن کریم آمده پس چون آن چه را که به آنـان تـذکر داده شده بود فراموش کردند، ما نهی کنندگان از بدی را نجات دادیم و کسانی را که فسق می‌ورزیدند، به عذاب زیان بار گرفتار کردیم.( اعراف(۷) آیه ۱۶۵.)

آثار اخروی امر به معروف و نهی از منکر

 1- خـشـنودی خدا: در قرآن مجید آمده است: او بستگان خویش را به نـمـاز و (دادن) زکات وامی داشت و پروردگارش از او راضی بود.( مریم(۱۹) آیه ۵۵.) 2-  فـلاح و رسـتگاری: مومنانی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند رستگارانند. (آل عمران(۳) آیه ۱۰۴.) 3-  ثواب فراوان: امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید امر به معروف و نهی از منکر ثواب را دو چندان و اجر را بزرگ می‌کند( شرح غرر الحکم, ج۲, ص۶۱۱.) 4-  رهـایی از دروخ: رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمودند: شبی در خواب دیدم که شعله‌های آتش (دوزخ) مردی را در بر گرفته‌اند ولی امر به معروف و نـهـی از مـنـکـر آمدند و او را از آتش نجات داده با فرشتگان قرار دادند. (مستدرک الوسائل, ج۱۲, ص۱۸۱.) 5-  بهشت برین: امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: بهشت را دری است به نام (معروف) که جز اهل معروف از آن وارد نمی‌شوند.( وسائل الشیعه, همان, ص۵۲۹)

بحث و نتيجه گيري

     امر به معروف و نهی از منکر در فرهنگ اسلامی، مانند جریان خون در رگ های یک پیکر است امر به معروف ونهي از منكر، نشانه تولّى و تبرّى، ضامن اجراى تمام واجبات، ضامن ترك همه محرمات، نشانه تعهد و سوز و علاقه انسان به سلامتى جامعه است و  جامعه اسلامي براي رشد و توسعه افكار اسلامي، حفظ ارزشها، پيشرفت معنويت و رشد و بالندگي وايجاد وامنيت و آسايش و از بين بردن ريشه هاي فساد در تمام زمينه ها  نيازمند احيا و اجراي مستمرو مداوم  امر به معروف و نهي از منكر مي باشد.

   امر به معروف و نهی از منکر نوعی نظارت عمومی در جامعه است  و سهل انگاری در این باره، بی رنگ شدن دین و مرگ تدریجی امت اسلامی را در پی خواهد داشت.. زیانهای مفاسد و گناهان دامن همه افراد را فرا می گیرد و ” آتش که گرفت خشک و تر می سوزد. ” اگر همه افراد جامعه احساس مسئولیت کنند و مشوق خوبیها باشند وبا دست و زبان و گفتار و عمل بر ضد بدیها و مفاسد و مجرمان وارد صحنه شوند گناهکاران نسبت به ارتکاب جرایم گستاخ نخواهند شد. در سایه امر به معروف و نهی از منکر باید شرایطی در جامعه اسلامی پیش آید که مفسدین و اهل گناه احساس آسایش و خاطر جمعی نداشته باشند و محیط را بر خود تنگ ببینند

   در اين مقاله مواردي همانند،  معني و مفهوم امر به معروف و نهي از منكر، پيشينه و اهميت و فلسفه آن، امر به معروف و نهي از منكر در آيات و روايات، از منظر علماي ديني، مراتب، شرايط وجوب آن، و همچنين آثار و  بركات اين دو فريضه، مورد بررسي، تبيين و تشريح قرار گرفت. از اين بحث اين گونه مي توان نتيجه گرفت كه :

     معروف و منکر ، فريضه اي است  که خداوند متعال، انجام دادن آن را واجب نموده و عقل، انجام آن را ترغیب کرده است و منکر، آن چیزی است که خداوند، از آن نهی فرموده و عقل، از انجام دادن آن، کناره گیری می نماید.

    امر به معروف و نهي از منكر دو فرضيه مهم و برزگ الهي هستند كه به وسيله آن دو، ساير واجبات الهي اقامه مي‌شوند، راه‌ها امن مي‌گردد، كسب و كار مردم حلال ، حقوق افراد تأمين، سرزمين‌ها آباد و استواري تمام كارها، به عملي شدن اين دو اصل بستگي دارد.  امر به معروف و نهى از منكر، جامع ترين برنامه براى اصلاح جامعه، و مبارزه با فساد، و استقرار عدالت همه جانبه، ونيكى ها و ارزش ها است، اين دستور اختصاص به گروه خاصى ندارد، بلكه همه در حدود توان خود، به انجام آن موظف هستند، بنابراين اين دو فريضه، يك نوع نظارت همگانى و ملى براى حفظ كشتى جامعه از غرق، و رساندن آن به ساحل نجات است، و چنين كارى از نظر عقل، تدبير، سياست، و تمدن صحيح، كار بسيار شايسته و بجا است، و همانند نظارت عمومى در برنامه هاى پزشكى است كه موجب پيش گيرى از بيمارى ها، و زدودن هرگونه بيمارى، و نگهدارى سلامت جامعه از خطرها مى باشد.

منابع

v    قرآن كريم

v    نهج البلاغه

1.       احسان بخش، صادق(1376)، آثارالصادقين، تهران، بي جا

2.       بهشتي، محمد(1372)، فرهنگ صباي(فارسي)، تهران،  انتشارات صبا

3.       تميمي آمدي، عبدالواحد01346)،  غررالحكم و دررالحكم، ترجمه و شرح؛ جمال الدين محمد خوانساري، تهران، دانشگاه تهران

4.    جواهري، محمد رضا(1379)، امر به معروف و نهي از منكر و نظارت همگاني از منظر علي (ع)، نشريه (مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي، مشهد

5.       حسيني دشتي، مصطفي(1369)، امر به معروف و نهي از منكر، قم، انتشارات اسماعليان، ج5

6.       -حسيني بهشتي(1379)، محمد بايد و نبايدها، تهران، بقعه

7.       خرمي مشكاني، ابراهيم(1385)، امر به معروف و نهي از منكر، كاشان، انتشارات مرسل

8.       محمد، معين(1386)، فرهنگ فارسي، تهران، انتشارات نامن، ج1

9.       ستاد احياي امر به معروف ونهي از منكر هرمزگان www.nemademehr.com

10.   ستاد احياي امر به معروف ونهي از منكر رضوي \ViewArticle.asp000.htm

11.  طبرسي، ابو علي فضل بن حسين طبرسي(1380)، تفسير مجمع البيان، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ج

12.   عاملي، شيخ حر(1383)، وسايل الشيعه، تهران، مكتب السلاميه

13.   علي پور باغبان نژاد، يوسف(1383)، امر به معروف و نهي از منكر(فريضه اي همگاني)،  تبريز، انتشارات احراز تبريز

14.   قرشي، علي اكبر(1386)، قرآن، تهران، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، ج2

15.   قرشي، علي اكبر(1386)، قاموس قرآن، تهران، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، ج7

16.   قرائتي، محسن(1376)، امر به معروف و نهي از منكر، انتشارات مركز فرهنگي درسهايي از قرآن، 

17.   مكارم شيرازي، ناصر(1386)، تفسير نمونه، تهران، دارالكتاب السلاميه، جلد سوم

18.   متفكر، حسين(1386)،  داريره المعارف فرهنگ فقه، قم، مدحت  

[1] - كارشناس ارشد علوم تربيتي
[2]- مدیر و استاد حوزه علمیه الزهراء(س) شهرستان خلخال