عنوان: مدیریت شایعه در سازمانها

نویسندگان: حبیبه شاهنده[1]

چکیده:

در سيستم ارتباطی هر سازمان، به دو جریان به ظاهر متمایز،اما متأثر از هم بر می خوریم که یکی ارتباط رسمی سازمان و دیگری ارتباط غیر رسمی بین اعضای سازمان است. شبکه ارتباط غیر رسمی را اگر چه نمی توان به طور کامل شبکه شایعه ساز نامید اما شایعه( Rumor)، بخش قابل توجهی از محتوای ارتباطات را در این شبکه تشکیل می دهد. هدف این مقاله بررسی مدیریت شایعه در سازمانها است که از طریق جمع آوری اطلاعات از نمایه ها، مقالات، کتابخانه و اینترنت و… تهیه و تدوین شده است. در این مقاله، فرآیند شکل گیری شایعه، انواع و انگیزه بیان آن را بررسی شده است و تشريح كرده‌ايم که سازمان چگونه می تواند شايعه را کنترل کند . با شناخت ماهیت شایعات و چگونگی تکذیب آنها،سازمانها می توانند از ایجاد شایعه در میان کارکنان جلوگیری کنند . در ادامه با بحث در مورد جنبه های مثبت شایعه به این نتیجه می رسیم که شایعه را همواره نمی توان بد تلقی کرد . اما مدیریت شایعه و خنثی سازی تبعات آن ، وقت قابل توجهی از مدیریت سازمان را به خود اختصاص می دهد و می تواند به گونه ای مخرب حتی موجودیت سازمان را به خطر اندازد. و در پايان راههاي مقابله با آن بيان شده است.

كليد واژه: شايعه، مديريت، شايعه پراكني، سازمان

مقدمه:

شایعه یکی از طبیعی‌ترین پدیده‌های اجتماعی و یکی از رایج‌ترین شیوه‌های کنش متقابل است که تاکنون کمتر شناخته شده است. شایعه یک مقوله ذهنی و روانی با ابعاد گسترده‌است که ابعاد مختلف آن بویژه در زمان‌های بحرانی (مثل زمان جنگ، حالتی به مراتب حادتر به خود می‌گیرد.

تحقیقات نشان می دهند که شایعه در واکنش نسبت به اوضاع و شرایطی به وجود می آید که برای افراد اهمیت دارد، آن اوضاع و موقعیتها مبهم اند یا اینکه موجب اضطراب می شوند.غالباً اوضاع و شرایط کاری دارای هر سه رکن یاد شده هستند و به همین علت است که شایعات زیادی در سازمانها ساخته می شوند و شایعه تا زمانی که خواسته ها و انتظاراتی را که موجب به وجود آمدن آن شده است، تأمین و بر آورده نشوند یا اینکه هیجان و اضطراب کاهش نیابد، به قوت خود باقی می ماند. شایعه می تواند ناشی از نیازهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، پاسخگویی به موقعیتی خاص، عکس العمل نسبت به تصمیم یا پاسخ به رفتاری خاص باشد. سلطانی در مقاله خود باعنوان “تأثیر شایعه بر سیستم روابط سازمانی” راهکارهای را برای کاهش شایعه در سازمانها، از جمله؛ اطلاع رسانی، برگزاری جلسات حضوری، خنثی کردن شایعه از طریق بی توجهی به شایعه و توجه به کارکنان؛ استقرار نظام پیشنهادی، ارائه داده است.

نکته مهمی که مدیران باید به خاطر داشته باشند این است که محافل شایعه پراکنی همیشه وجود داشته اند و وجود خواهند داشت، بنابراین باید این موقعیت را بپذیرند و درباره اینکه چگونه می توانند از آن به نفع خودشان بهره برداری کنند، تصمیم بگیرند. مدیرانی که می خواهند ارتباطات سازمانی تأثیرگذاری داشته باشند،از اطلاعات این محافل در جهت توسعه ارتباطات شرکت استفاده می کنند. در این مقاله تعریف شایعه، مدیریت، انوع آن، فرایند و شکل گیری و اهداف شایعه، و.. بحث خواهد شد.

شایعه چیست؟

توماس لاسول، شایعه را از طبیعی ترین پدیده های اجتماعی و یکی از رایجترین شیوه های کنش متقابل می داند که تاکنون کمتر شناخته شده است. شایعه، یک مقوله اجتماعی و روانی با ابعادی گسترده است که ابعاد مختلف آن بویژه در زمانهای بحرانی ( مثل زمان جنگ) حالتی به مراتب حادتر به خود می گیرد.( فتحی آشتیانی ،1382).

در فصل لغت نامه اصول روانشناسي مان آمده است: “هر گزارش تاييد نشده يا شرح يک حادثه که آزادانه – بدون توجه به راستي و نادرستي آن – دهن به دهن مي گردد را شايعه گويند ويژگي هاي شايعه را مي توان اينگونه برشمرد : خلاف واقع، غير عادي و توطئه انگيز است؛ فاقد هرگونه سند و مدرك است؛ پر ابهام است؛ فاقد منبع معتبر و مشخص است؛ ناشي از خلاء اجتماعي و نياز هاي جامعه است؛ فريبنده و جذاب است؛ ميزان جدي بودن و دوره انتشار آن قابل پيش بيني نيست.(آل پورت،1374).

شایعه در سازمانها

شایعه،یکی دیگر از عواملی است که در سازمان ایجاد تنش می کند . شایعه پیامی است که در بین مردم رواج می یابد ، ولی واقعیت آن را تأیید نمی کند . شایعه زمانی رواج می یابد که مردم مشتاق خبر باشند،ولی نتوانند آن را از منبعی موثق دریافت کنند(فولادگر ،1386 ).

افراد به محض ورود به سازمان، بنا به دلایل مختلفی مانند علائق و سلائق مشترک،همفکری یا همدلی، الفت و انس با یکدیگر و… با هم رابطه برقرار می کنند و  یک سیستم ارتباطات غیر رسمی را تشکیل می دهند.ارتباطات غیر رسمی در سازمان، گاهی آنقدر توسعه می یابد که ارتباطات رسمی در آن محو می شو. این شبکه های غیر رسمی در چارت سازمان تعریف نشده اند، ولی شایعات از طریق همین شبکه ها ساخته و منتشر می شوند. شبکه غیر رسمی در سازمان سه ویژگی عمده دارد: 1- به وسیله مدیریت کنترل نمی شود. 2- بیشتر اعضای سازمان آن را بهتر باور دارند و در مقایسه با آنچه به وسیله مدیریت ارشد سازمان صادر می شود ، به آن اعتماد بیشتری دارند ؛ 3- معمولاً منافع کسانی که درون سازمان هستند را تأمین می کند(عنبری، 1383).

تحقیقات نشان می دهند که تنها ده درصد افراد سازمان، شرکت کنندگان فعال در محافل شایعه پراکنی هستند. افراد در ارتباط با شایعه به سه دسته تقسیم می شوند:

1-پراکنده کنندگان اصلی یا افراد خوش زبان: این گروه اطلاعات را دریافت می کنند و به دیگران انتقال می دهند. این افراد اصولاً مسئول و علل شایعه پراکنی هستند.

2-شنوندگان یا پایان دهندگان:این گروه شایعات را می شنوند ،ولی آن را به دیگران منتقل نمی کنند. آنها پایان دهندگان نام گرفته اند .این گروه اطلاعات رادریافت می کنند، ولی آن را فقط به یک یا دو نفر منتقل می کنند، یا اصلاً آن را منتقل نمی کنند.

3-افراد خنثی: این گروه با هیچ اطلاعاتی انس ندارند .خبرها را نمی شنوند و بنابراین آنها را منتقل نمی کنند. معمولاً این گروه خارج از محافل شایعه پراکنی قرار می گیرند(دیوبس، 1375).

جونز و دیگران (2004) معتقدند که لازم است شایعه در سازمانها را در رابطه با دو مورد زیر در نظر بگیریم:1-فرآیندی از تعامل مذاکراتی بین اشخاص و گروهها؛2-تبعات فرآیندهای سازمانی وسیعتر مربوط به فرهنگ، قدرت، هوس، شهرت و مسئله همکاری.

شکل گیری شایعه:

به نظر می رسد دو شرط « اهمیت» و « ابهام» که در انتقال شایعه تأثیر دارند، کم و بیش از رابطه ای کمی برخوردارند. در واقع، می توان فرمول قدرت و شدت شایعه را به این صورت نوشت:(R~I*A) اگر بخواهیم این فرمول را با کلمات تعریف کنیم ، معنی آن چنین است: میزان رواج شایعه® تقریبا برابر است با حاصل ضرب اهمیت شایعه (I ) در ابهام (A) موضوع مطرح شده در آن شایعه.(عنبری، 1383)

بر این اساس هرگاه اهمیت موضوع یا « ابهام » برابر صفر باشد شایعه وجود نخواهد داشت ، بنابراین ابهام و اهمیت،هیچکدام به تنهایی موجب رواج شایعه نمیشوند . به عبارت دیگر هرگاه حادثه مهمی در جامعه اتفاق بیفتد اما اخبار دریافت شده مربوط به آن ، ناقص باشد و یا از نظر موضوع در هاله ای از ابهام قرار گیرد ،شایعه رواج می یابد.هرگاه ابهام و اهمیت در بالاترین حد خود باشند، باروری شایعه شگفت انگیز خواهد بود.

جهت ایجاد اطمینان نسبت به واقعی بودن شایعه،غالبا اجزایی از خبر یا هسته ای از حقیقت در آن گنجانده می شود.اما در زمان انتقال، مطالب کذب و جزئیات تخیلی آن قدر دیگر بخشها را تحت الشعاع قرار می دهند که واقعیات و اکاذیب از هم قابل تشخیص نیستند. تشخیص دقیق حقیقت نهفته در شایعه و اساسا وجود یا عدم حقیقت در شایعه، تقریبا همیشه غیر ممکن است. شاید بتوان فرایند شکل گیری، انتشار و عکس العمل کارکنان نسبت به شایعه را چنین ترسیم کرد ( عنبری ،1383): در انتقال شایعه، سه عمل ادراک، به حافظه سپردن و گزارش از فردی به فرد دیگر، طی می شود. این مراحل در روند رواج شایعه از یک فرد به فرد دیگر متناسب با دفعات انتقال تقویت به طور طبیعی به کاستن ها و افزودنهایی بر اصل مطلب منتهی می شوند . بدین ترتیب شایعه از مراحل اولیه شکل گیری تا تبدیل آن به گزارش نسبتا ثابت، با سه روند اصلی زیر ارتباط دارد:1-هموارسازی(Levelling ): یعنی حذف برخی جزئیات که به نظر ناقلان شایعه غیر مهم و کم اهمیت تلقی می شوند.

2-تقویت(Sharpening): بدین معنی که برخی جزئیات در طی انتقال شایعه ،قوت بیشتری می گیرند. 3- وفق دادن (Assimilation): بدین معنی که ناقلان شایعه بر اساس منافع خویش موضوع شایعه را مفهوم متناسب می کنند.

بایساو بر این باور است که رواج شایعه با این سه ویژگی به هم آمیخته می شود: 1-حادثه را یک یا چند نفر با علاقه برداشت می کنند: ؛ 2-حادثه از سوی دریافت کننده آن ویرایش و ارزشیابی می شود؛ 3-پس از تکمیل ویرایش ،شایعه آغاز می شود.(کاپفر،1380)

اهداف شایعه

هر مطلب و موضوعی دارای اهدافی برای خود دارند و شایعه هم یکی از این چهار هدف را دنبال می کند: 1-ایجاد اظطراب یا کم کردن آن ؛ 2-معنی و مفهوم دادن به بخش اندکی از اطلاعات ؛ 3-تبدیل شدن به محملی برای سازمان دادن اعضای گروه و احتمالا خارجی ها برای به وجود آوردن اختلافها؛4-دادن پیام یا نوعی علامت مبنی بر موجودیت ،موضع یا قدرت کسی که آن را به وجود می آورند. در محافل شایعه پراکنی ؛ معمولا اطلاعات از طریق مجاری نوشتاری ،زمانی مورد استفاده قرار می گیرند که ارتباط شفاهی مناسب نباشذ.(دبستانی، 1372). فرآیندهای مربوط به شایعه به ترتیب است: 1- تشویق و رضایتمندی،دلسردی، پرخاشگری، عکس العمل فیزیکی، خرابکاری، اعتصاب.  2 - ارتباطات تلفنی،دیدارهای دوستانه،جلسات و نشستها 3- واحدهای ستادی، واحدهای درگیر در موضوع، شایعه کارکنان در سطوح مختلف 4- تغییرات ساختاری و تکنولوژیک، تغییرات در سطوح وسیع، تغییرات در حقوق و مزایا، عوامل رفتاری کارکنان و مدیران

انواع شایعات :

شایعه را می توان از نظر زمان، موضوع و موقعیت دارای اشکال و انواع مختلف هستند از جمله شایعه نظای، سیاسی، اقتصادی، جنسی، پرخاشگرانه، رویای، ترس و وحشت و… بایساو،از نظر سرعت انتشار به دو نوع شایعه اشاره می کند :1-شایعه های خزنده:شایعه هایی هستندکه به آرامی منتشر می شوند و مردم آنها را به طور پنهانی و پچ پچ کنان به یکدیگر منتقل می کنند تا نهایتا در همه جا پخش می شوند .2-شایعه های تند و سریع: شایعه هایی هستند که چون آتش به خرمن می افتند. این نوع شایعه ها در زمانی کوتاه، گروه وسیعی را تحت پوشش قرار می دهند آنچه درباره حوادث و فجایع پیروزیهای درخشان یا شکست ها در زمان جنگ انتشار می یابد، از این نمونه است.(آل پورت، 1374).

کنترل شایعه:

اگر شایعات در سازمان کنترل و مدیریت نشوند، نظم و هماهنگی سازمان دچار مشکل خواهد شد، بنابراین ضروریست که شماری از عوامل پیچیدهای که با تعامل با یکدیگر باعث انتشار شایعات می شوند، شناسایی کنیم. با شناختی بهتر درباره ماهیت شایعات و چگونگی تکذیب شایعات سازمانها می توانند از ایجاد شایعات در میان کارکنان جلوگیری کنند .

در بسیاری از موارد مدیران متوسط و رده پایین دخالت کنندگان فعال هستند. آنها موضعی استراتژیک در مجاری ارتباطی اتخاذ می کنند ، زیرا آنها ارتباط دوطرفه میان مدیریت ارشد و کارمندان اجرایی را فیلتر می کنند.مدیران برای مداخله در محافل شایعه پراکنی سه انتخاب دارند: 1- این محافل را نادیده بگیرند و در آن شرکت نکنند،این کار در بسیاری از سازمانها دشوار،ولی قابل اجراست.آنها کارشان را انجام می دهند و اجازه می دهند این محافل در مجاور آنها برقرار باشند.2- تنها در زمانی که به نفعشان است،در آن شرکت کنند.در این مورد آنها این نوع محافل را بررسی می کنند و از طریق آن متوجه می شوند که در مورد مسائل و موقعیتهای خاص چه مطالبی گفته می شود. 3- شرکت کنندگان فعال و تمام وقت این محافل هستند.(عنبری، 1383).

نفوذ در سازمانهای غیر رسمی

سازمانهای غیر رسمی را مدیریت پدید نیاورده است و نمی تواند آن را از میان بردارد و نه آنکه هرگز چنان مقصدی در میان است. ولی مدیریت می تواند راه زیستن با آنها را بیاموزد و نوعی نفوذ را بر آنها به دست بیاورد. این نفوذ، با این راهکارها دست یافتنی است :1- سازمانهای غیر رسمی را بپذیرید و به آنها پی ببرید.2- هر گامی که بر می دارید، به اثرهای احتمالی آن بر نظامهای غیر رسمی توجه کنید 3- تا جایی که شدنی است، منافع گروههای غیر رسمی را با منافع سازمان رسمی یکپارچه سازید. چنین به نظر می رسد که دلخواه ترین شکل آمیزش سازمانهای رسمی و غیر آن است که یک نظام رسمی چیره ، پاسدار وحدت و یگانه برای دستیابی به هدف ها وجود داشته باشد و همراه آن یک نظام غیر رسمی به حفظ همبستگی و کار گروهی بپردازد.

مدیریت بر شایعه

مدیریت شایعه،شامل مطالعات جدیدی در مورد انتشار شایعات و اینکه مردم چگونه شایعات را باور می کنند و روشهایی است که مدیران سازمانها با شایعات مقابله می کنند . همان گونه که گفته شد، شایعه از نیازهای کارکنان و حاصل پاسخگویی به شرایط سازمانی و تصمیم های گرفته شده توسط مدیران و یا عکس العمل نسبت به رفتارهای ناهجار سازمانی است. بنابراین سه روش خاص برای مدیریت شایعه در شرکت وجود دارد:

1-بی توجهی به شایعات: بعضی از شایعات با گذشت زمان از بین می روند. به هر حال طبق مدل زمانی شایعه، اگر سکوت هم کنیم شایعه از بین می رود،اما در اوج گستردگی شایعه،شما هزینه مالی زیادی باید بپردازید.2- اگر انتظار برای از یاد رفتن شایعه به سر رسید، باید به صورت عمومی آن را تکذیب کرد. وقتی که شایعه تکذیب شود و در جمع بی منطق به نظر رسد ، ارزش خبری خود را از دست می دهد . این سرراست ترین استراتژی است.شرکت شایعه را علنی می کند و صحت آن را از طریق درج آگهی و کنفرانس تبلیغاتی زیر سوال می برد.3- باید اطلاعات حقیقی و درست با حداکثر سرعت منتشر شوند.(سلطانی،1378)

استراتژی تکذیب

موقعی که شایعه را تکذیب می کنیم، درست نیست که آن را تکرار کنیم و یا مستقیماً به آن اشاره کنیم،زیرا ممکن است این کار باعث تقویت تصادفی شایعه در ذهن شنوندگان شود. باید اجازه دهیم، مثالی بیاوریم که در آن شایعه بدون تکرار مستقیم شایعه تکذیب می شود. در واکنش به شایعه ای که درباره حادثه ای منتشر می شود،مدیر،اعلام می کند که هیچ اتفاق خاصی در هفته گذشته رخ نداده است. در تکذیب شایعه، مدیر باید حقیقت را هر چه سریعتر آشکار کند. اگر شایعه ای به سرعت انکار نشود، کارمندان اتفاقهای بعدی را نیز در سایه شایعه می دانند. در مثال یاد شده، اگر کارمندان صدای آمبولانس را شنیده باشند، بیشتر قانع می شوند که یکی از کارکنان در این حادثه به شدت جراحت دیده است(عنبری، 1383). قابل ذکر است که شایعه همچون آتش در جنگل در یک سازمان می چرخد، بنابراین هر چه سریعتر مهار شود، افراد کمتری آن را می شنوند و ضرر کمتری به سازمان وارد می آید. محافل شایعه پراکنی از بین نمی روند و نمی شود از وجود آنها چشم پوشی کرد. اگر آن را از جایی سرکوب کنیم،از جایی دیگر سر در می آورد.اگر یکی از منابع آن را از بین ببریم، منبعی دیگر پیدا می شود. این کار به سختی کشتن مار شیشه ای افسانه ای است که هنگام صدمه، خود را تکه تکه می کند و از هر تکه، مار جدیدی به وجود می آید.

جنبه های مثبت

مباحث مربوط به شایعه با جهت گیری مدیریتی در سازمانها به شدت بر پایه نظریاتی است که بیان می کنند که شایعه برای تولید مضر است ، فضایی از بی اعتمادی را به وجود می آورد و باعث کاهش روحیه می شود . گاهی شایعه به عنوان یک بتون اجتماعی عمل می کند که بسیاری از اوقات سازمان را سر پا نگه می دارد و به کارمندان اجازه می دهد تا رفتار رئیس خود را درک کنند و آن را پیش بینی کنند. شایعه می تواند باعث تخریب رقیبان شود و باعث تقویت شبکه اجتماعی در محیط کار می گردد .یکی از مهمترین جنبه های مثبت شایعه این است که مکانیسمی برای کاهش استرس است. ثابت شده است که احساساتی که در دل نگاه داشته می شوند، تأثیر خیلی مخربی دارند که شایعه و درد دل کردن این اثرات را کاهش می دهند. می دانیم که افراد نیاز دارند در مورد موقعیت کاری خود صحبت کنند. این یکی از بخشهای مهم زندگی انسان است. محافل شایعه پراکنی به انسان کمک می کنند تا به راحتی درباره این واقعیات مهم زندگی صحبت کند.

با صحبت درباره کار در این محافل، افراد فرصت تغییر سیاستهای رسمی شرکت به نفع خود را دارند. با این کار افراد می توانند سیاستها را بهتر بشناسند و قادر می شوند بهتر با موقعیت کاری خود مواجه شوند این ارتباط باز، همچنین به کارمندان این امکان را میدهد تا با افرادی که دچار استرس خارج از محیط کاری هستند احساس همدردی کنند. شایعه پراکنی میتواند در ارزیابی عکس العمل کارمندان به خبری قبل از اعلام از سوی مجاری رسمی مورد استفاده قرار گیرد. به منظور کاهش مشکلات ناشی از شایعه، مدیران میتوانند با استفاده از آن، اطلاعات را سریعاً پخش کنند و به این ترتیب عکس العمل کارمندان را در برابر تصمیمات مختلف با در گیر شدن در شایعات قبل از بروز نقایص تصمیمات مشاهده کنند. شایعه میتواند خروجی و وسیله ای برای تخلیه احساسات باشد،تماس شخص به شخص را حفظ کند و به کار جذابیت بخشد.

پیشنهاد و راهکار:

1- هر سازمانی بایستی تمام اهداف و برنامه ریزی خودشان را برای تمامی سطوح مختلف کارکنان خود، به طور واضح و روشن، تبیین و تشریح کند.

2- کارکنان خودشان را نسبت به عواقب شایعه پراکنی در سازمان و اهداف شایعه سازان آگاه سازند.

3- جلسه ای برای گفت و شنود با کارکنان در بین یک یا دو هفته برگزار کنند.

4- مدیر یک سازمان باید تمام ورود و خروج بخش نامه، آیین نامه و … را در سازمان کنترل، نظارت و مدیریت کند.

5- جهت دور کردن اضطراب و نگرانی کارکنان، باید امنیت شغلی برای آنان ایجاد شود.

6- ایجاد یک نظام بررسی و پیشنهادات، جهت بررسی پیشنهادات و انتقادات کارکنان و مشارکت دادن آنان در مدیریت سازمان.

بحث و نتیجه گیری

انتشاراشاعه دادن اخبار بی اساس و شایعات در بین مردم، به هر نحو، امر ناپسند و زشت بوده و باعث آسیب های روانی و اجتماعی متعدد می گردد و قران کریم در آیه ۱۹ سوره نور می فرماید: “از کسانی که دوست می دارند زشتی ها در میان اهل ایمان شایع شود، برای آنان در این جهان و اخرت عذابی دردناک خواهد بود و خداوند می داند شما نمیدانید “

شاید بتوان شایعه را انتشار اخبار، رویدادها و طرز تلقی از رویه ها و وقایع از طریق مجاری غیر رسمی سازمانی دانست اگر چه مدیریت، هرگز نمیتواند زنجیره شایعات در سازمان را از بین ببرد، میتواند آن را مدیریت کند. برای این کار ابتدا بایستی عوامل سبب ساز شایعه شناسایی وبررسی شوند.

در دومین مرحله باید به مبادی بروز شایعه توجه داشت. واحدهای ستادی باید به عنوان یاور مدیریت، نقش خود را در انتشار شایعات مثبت به خوبی ایفا کنند. در حالی که کل کارکنان درگیر موضوع شایعه هستند، باید با نشست های جمعی با کارکنان و نمایندگان آنان، بی پیرایه و رودر رو به گفت و گو نشست و ضمن چاره جویی، علل تصمیم گیری را برای آنها توضیح داد.

در اين مقاله شايعه و مديريت آن در سازمانها و همچنين فرايند آن،انواع مختلف شایعه، چگونگي شكل گيري آن و …. مورد تبین و. تشریح قرار گرفت و در آخر پیشنهاداتی برای مقابله با شایعه در سازمان،ارائه شد. از این مقاله می توان این نتایج را بدست آورد که، با شناخت ماهیت شایعات و چگونگی تکذیب آنها و افزایش سطح آگاهی کارکنان و واضح کردن برنامه های سازمان، مشارکت دادن آنان در مدیریت سازمان و توجه کردن به خواسته های کارکنان، سازمانها می توانند از ایجاد شایعه در سازمان جلوگیری کنند.

منابع :

v    قرآن کریم

- آل‌پورت، گردن و پستمن(1374)، لئو؛ روان‌شناسی شایعه، تهران، مرکز تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیمای جمهوی اسلامی ایران، چاپ دوم،

- حسابداری اندیشه شیراز(

http://www.hesabdari-andisheh.blogfa.com/post-142.aspx

- دیویس، کلیت و جان نیواستورم (1375) ترجمه : دکتر محمد علی طوسی ، ناشر مرکز آموزش و مدیریت دولتی چاپ سوم .

- دبستانی، ساعد، مترجم (1372)، روان‌شناسی شایعه (تألیف گردان آلپورت و لئو پستمن). تهران: مرک تحقیقات مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیما

- سلطانی ، ایرج (1379 )تاثیر شایعه بر سیستم روابط صنعتی سازمان های تولیدی

- عنبری ، محمود (1383) شایعه و نقش آن در ساختار مدریت یک سازمان.

- فتحی آشتیانی ، علی (1382) مقدمه ای بر روانشناسی سیاسی.

- کاپفرر، ژان نوئل (1380). شایعه. تهران: انتشارات شیراز.

[1]-  استاد و مدیر حوزه علمیه الزهراء(س) خلخال