یكصد و پنجاه موضوع از قرآن و احادیث » ارزش علم و دانش
آیات‏
1 - اهمیت علم :
قرآن كریم تا آن‏جا به تحصیل علم و دانش اهمیت قایل شده كه مسلمانان را ملزم مى‏سازد كه همه در میدان جنگ شركت نكنند، بلكه گروهى بمانند و معارف اسلامى را بیاموزند.
«و ما كان المؤمنون لینفروا كافّة فلولانفر من كل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فى الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلّهم یحذرون» توبه، 122
شایسته نیست مؤمنان همگى (به سوى جهاد) كوچ كنند چرا از هر گروهى طایفه‏اى از آنان كوچ نمى‏كنند و (طایفه‏اى بماند) تا در دین (و احكام و معارف اسلام) آگاهى پیدا كنند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود آن‏ها را انذار نمایند تا از (مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خوددارى كنند.

2 - هدف از بعثت انبیا تعلیم دانش و تربیت :
«كما ارسلنا فیكم رسولاً منكم یتلوا علیكم آیاتنا و یزكیكم و یعلمكم الكتاب و الحكمة و یعلمكم ما لم تكونوا تعلمون» بقره، 151
رسولى در میان شما از نوع خودتان فرستادیم تا آیات ما را بر شما بخواند و شما را تزكیه كند و كتاب و حكمت بیاموزد و آنچه نمى‏دانستید به شما یاد دهد.

3 - تقرّب به خداوند متناسب با درجات علم :
«یرفع اللَّه الذین آمنوا منكم و الذین اوتوا العلم درجات» مجادله 11
خداوند متعال كسانى را كه از علم بهره دارند درجات عظیمى مى‏بخشد اگر براى مؤمن درجه است، براى مؤمن عالم درجات خواهد بود. منظور از بالابردن درجات قطعاً بالا بردن مكانى نیست بلكه بالا بردن از نظرمقام قرب پروردگار است.

4 - نام راسخان در علم كنار نام خدا :
«و ما یعلم تأویله الاّ اللَّه و الراسخون فى العلم یقولون امنّا به» آل عمران، 7
حقایق قرآن را جز خداوند و راسخان در علم نمى‏دانند.

5 - علم شرط زمامدارى :
«ان اللَّه قد بعث لكم طالوت ملكاً و زاده بسطة فى العلم و الجسم» بقره، 247
خداوند طالوت را به عنوان زمامدار براى شما برگزیده و علم و قدرت جسمى او را وسعت بخشیده است.

6 - علم شرط مدیریت :
«اجعلنى على خزائن الارض انى حفیظ علم» یوسف، 55
حضرت یوسف‏علیه السلام هنگامى كه پیشنهاد مقام مهمى در حكومت مصر به او داده شد، گفت: مرا به سرپرستى خزائن بگمارید و دو دلیل براى این مدیریت ذكر كرد: امانتدارى و علم و آگاه بودن.

7 - فراگیرى علم مفید :
«هل اتّبعك على ان تعلّمن مما علّمت به رشداً» كهف، 66
موسى‏علیه السلام به خضرعلیه السلام گفت: آیا من از تو پیروى كنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و صلاح است به من بیاموزى؟

8 - طلب فزونى در علم :
«و قل ربّ زدنى علماً» طه، 114
بگو پروردگارا! علم و دانش مرا زیاد كن.

9 - دانشمندان در ردیف ملائكه :
«شهداللَّه انه لا اله الاهو و الملائكة و اولوا العلم قائماً بالقسط» آل عمران، 18
در این آیه شریفه دانشمندان واقعى در ردیف فرشتگان قرار گرفته‏اند و این خود، امتیاز دانشمندان را بر دیگران اعلام مى‏كند و نیز از آیه استفاده مى‏شود امتیاز دانشمندان از این نظر است كه در پرتو علم خود به حقایق اطلاع یافته و به یگانگى خدا كه بزرگ‏ترین حقیقت است معترفند. (تفسیر نمونه 2 / 348)

10 - دانشمندان و درك اسرار هستى :
«و من آیاته خلق السموات و الارض و اختلاف السنتكم و الوانكم ان فى ذلك لایات للعالمین» روم، 22
و از آیات او آفرینش آسمان‏ها و زمین و تفاوت زبان‏ها و رنگ‏هاى شماست؛ در این، نشانه‏هایى است براى عالمان.

11 - خداوند معلّم حقیقى :
«الرّحمن علّم القرآن»
هر چند معلّمان بكوشند و استادان تلقین كنند همه این‏ها اسباب هستند و آموزنده حقیقى خداوند است.
الف) حضرت آدم‏علیه السلام را علم اسامى آموخت: «و علّم الاسماء كلّها» بقره، 31
ب ) حضرت داوودعلیه السلام را زرگرى بیآموخت: «و علمنّاه صنعة لبوس لكم» انبیاء، 80
ج ) حضرت عیسى‏علیه السلام راكتاب و حكمت بیآموخت: «و یعلمه الكتاب و الحكمة» آل عمران، 48
د ) حضرت خضر را علم و معرف آموخت: «و علمنّاه من لّدنّا علماً» كهف، 65
ه) حضرت پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم را اسرار نظام جهان آموخت: «و علمك مالم تكن تعلم» نساء، 113
و ) عالمیان را بیان بیآموخت: «خلق الانسان علمّه البیان» الرحمن، 4

علم وسیله است نه هدف‏
در قرآن، علم هدف شمرده نشده است بلكه وسیله‏اى است براى رشد و هدایت و رسیدن به مقصد. در مورد حضرت موسى‏علیه السلام و خضر قرآن چنین بیان مى‏كند: «قال له موسى هل اتّبعك على ان تعلّمن مما علّمت رشداً» كهف، 66
آیا من اجازه دارم از تو پیروى كنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد وصلاح من است به من بیاموزى؟ از تعبیر رشداً چنین استفاده مى‏شود كه علم هدف نیست بلكه براى راه یافتن به مقصود و رسیدن به خیر و صلاح مى‏باشد. چنین علمى ارزشمند است و باید از استاد آموخت.

روایات‏
1 - فضیلت و برترى علم :
قال على‏علیه السلام : «لاكنز انفع من العلم»
هیچ گنجى سودمند تر از علم نیست. (كافى 8 / 19)
قال رسول اللَّه‏صلى الله علیه وآله وسلم : «سارعوا فى طلب العلم فالحدیث من صادق خیر من الدنیا و ما علیها من ذهب و فضّة»
در طلب علم شتاب كنید خبرى از یك راستگو (شنیدن) بهتر است از دنیا و آنچه طلا و نقره در آن است. (كنزالعمال 10 / 154)

2 - طلب علم و جهاد در راه خدا :
قال على‏علیه السلام: «الشاخص فى طلب العلم كالمجاهد فى سبیل اللَّه انّ طلب العلم فریضة على كل مسلم و كم من مؤمن یخرج من منزله فى طلب العلم فلا یرجع الاّ مغفوراً»
آن‏كه براى تحصیل علم بیرون رود، همانند مجاهد در راه خداست. همانا تحصیل دانش بر هر مسلمانى واجب است و چه بسا مؤمنى كه از خانه خود براى تحصیل دانش خارج شود به خانه بر نمى‏گردد جز آن‏كه آمرزیده شده باشد. (بحار 1 / 179)

3 - زندگى در پرتو كسب علم :
قال على‏علیه السلام : «اكتسبوا العلم یكسبكم الحیاة»
علم و دانش تحصیل كنید كه در پرتو آن حیات را به دست آورید. (غررالحكم)
قال رسول اللَّه‏صلى الله علیه وآله وسلم : «طالب العلم بین الجهال كالحىّ بین الاموات»
طلب كننده دانش در میان نادانان، مانند زنده در بین مردگان است. (بحار 1 / 181)

4 - عبادت خداوند در پرتو علم :
قال على‏علیه السلام : «تعلّموا العلم فانّ تعلمّه حسنة… بالعلم یطاع اللَّه و یُعبد بالعلم یعرف اللَّه و یوحّد بالعلم توصل الارحام و به یعرف الحلال و الحرام»
دانش بیاموزید كه آموزش آن حسنه است … به وسیله علم، خداوند اطاعت و عبادت مى‏شود و به وسیله علم خداوند شناخته مى‏شود. به وسیله علم صله ارحام انجام مى‏شود و حلال و حرام الهى شناخته مى‏گردد. (امالى صدوق 1 / 492)

5 - برترى علم بر عبادت :
قال رسول اللَّه‏صلى الله علیه وآله وسلم : «فضل العلم احبّ الىّ من فضل العبادة»
فضیلت دانش محبوب‏تر است نزد من از فضیلت عبادت. (بصائر الدرجات 3 / 7)
قال رسول اللَّه‏صلى الله علیه وآله وسلم : «قلیل العلم خیر من كثیر العبادة»
علم اندك برتر از عبادت فراوان است. (محجةالبیضاء 1 / 22)

6 - زكات علم :
قال الصادق‏علیه السلام : «انّ لكل شئ زكاة و زكاة العلم ان یعلّمه اهله»
براى هر چیزى زكاتى است و زكات علم، تعلیم به كسانى است كه اهلیّت آن را دارند. (تحف العقول 364)

7 - پاداش آموزش علم :
قال رسول اللَّه‏صلى الله علیه وآله وسلم : «من تعلّم للَّه و علّم للَّه دُعى فى ملكوت السموات عظیماً»
هر كه تحصیل علم براى خدا كند و آن را براى خدا به دیگران بیاموزد در ملكوت آسمان‏ها بزرگ خوانده مى‏شود. (كنزالعمال 10 / 164)

8 - فراگیرى علوم مهم :
قال على‏علیه السلام : «العمر اقصر من ان تعلم كلّ ما یحسن بك علمه فتعلّم الأهمّ فالأهمّ»
عمر، كوتاه‏تر از آن است كه همه چیز را خوب بدانى، پس هر دانشى را كه مهمّ و مهم‏تر باشد فراگیر. (شرح نهج‏البلاغه ابن ابى الحدید 20 / 262)

9 - حیات علم در پرتو مذاكره :
«عن ابى عبداللَّه رحم اللَّه عبداً احیى العلم قال قلت و ما احیاؤه قال ان یذكر به اهل الدین و اهل الورع»
خدا رحمت كند بنده‏اى را كه علم را زنده كند راوى گفت: عرض كردم: زنده كردن علم چیست؟ فرمود، با دینداران و اهل ورع مذاكره كردن. (روضةالمتّقین 12 / 166)

10 - استغفار براى طالب علم :
قال الصادق‏علیه السلام : «طالب العلم یستغفر له كل شئ حتى الحیتان فى البحر»
براى طالب علم همه موجودات طلب مغفرت مى‏كنند حتى ماهیان دریا. (كنزالعمال 28653)

11 - آفت تحصیل علم براى غیر خدا :
قال على‏علیه السلام : «من تعلّم العلم ریاءاً و سمعة یرید به الدنیا نزع اللَّه بركته و ضیق علیه معیشته و وكله اللَّه الى نفسه و من وكله اللَّه الى نفسه فقد هلك»
هر كس علمى را به عنوان ریا و سمعه بیاموزد و اراده بهره دنیوى نماید خداوند بركت را از او مى‏برد و زندگى او سخت مى‏شود و خداوند او را به خودش رها مى‏كند كه در نتیجه هلاك مى‏گردد. (غررالحكم)

12 - وظیفه متعلم :
قال على‏علیه السلام : «على المتعلّم ان یدأب نفسه فى طلب العلم و لا یمّل من تعلّمه و لا یستكثر ما علم»
وظیفه متعلم و دانش‏آموز آن است كه خود را به طلب علم و فراگیرى آن عادت دهد و از تحصیل علم خسته نشود و علم خود را زیاد نشمرد. (غررالحكم)

13 - غرور به علم :
قال على‏علیه السلام : «من ادّعى من العلم غایته فقد اظهر من جهله نهایته»
هر كس ادعا كند به نهایت علم دست یافته نهایت نادانى خود را ابراز داشته است. (غررالحكم)
قال رسول اللَّه‏صلى الله علیه وآله وسلم : «من قال انا عالم فهو جاهل»
هر كس ادعا كند كه او دانشمند است در حقیقت نادان است. (منیةالمرید)

14 - خطر عمل بدون علم :
قال رسول اللَّه‏صلى الله علیه وآله وسلم : «من عمل على غیر علم كان ما یفسد اكثر مما یصلح»
هر كس بدون دانش عمل كند فسادش بیش از اصلاح او خواهد بود. (محاسن 1 / 314)

15 - خطر علم بدون عمل :
قال على‏علیه السلام : «من تعلّم العلم و لم یعمل بما فیه حشره اللَّه یوم القیمة اعمى‏»
هر كس علم را فرا گیرد و به آن عمل نكند، روز قیامت خداوند او را كور محشور خواهد كرد. (مكارم الاخلاق 348)

رفع محدودیت در طلب علم‏
در ضرورت فراگیرى علم و لزوم كسب دانش، همین بس كه اسلام خصوصیتى براى آن قایل شده كه براى هیچ موضوعى قایل نشده و آن این‏كه محدودیت از چهار جهت برداشته شده و همه انسان‏هاى مسلمان را به تحصیل و فراگیرى دانش دعوت نموده است.

1 - طایفه و نژاد :
پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله وسلم : «طلب العلم فریضة على كل مسلم»
طلب علم و دانش بر هر مسلمان لازم است. (اصول كافى 1 / 35)

2 - مكان :
پیامبر گرامى اسلام مى‏فرماید: طلب علم و دانش كنید گرچه مسافت‏هاى دورى را بپیماید. «اطلبوا العلم و لو بالصین»
طلب كنید علم را گرچه به چین مسافرت كنید. (بحار 1 / 180)

3 - زمان :
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم : «اطلب العلم من المهد الى اللحد»
از گهواره تا گور دانش بجویید .(نهج الفصاحه 64)
امام صادق‏علیه السلام مى‏فرماید: «طلب العلم فریضة على كل حال»
طلب علم واجب است در هر حالى و در هر زمانى . (بحار 1 / 172)

4 - معلم :
حضرت على‏علیه السلام مى‏فرماید: «الحكمة ضالة كل مؤمن فخذوها و لومن افواه المنافقین»
حكمت و علم گمشده هر مؤمن است، آن را فراگیرید گرچه از منافقین باشد. (تصنیف غرر 58)

اشاره‏
الف - پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله در شب معراج گروهى را مشاهده كرد كه لب‏هاى آنان را با مقراضى از آتش قطع مى‏كنند به جبرئیل فرمود: اینان كیستند؟ جبرئیل گفت: اینها خطیبان امّت تو هستند كه مردم را امر به نیكى مى‏كردند و خود را فراموش كردند. (نورالثقلین/1/75)
ب - حضرت على‏علیه السلام در باره‏ى علمایى كه به علم خود عمل نمى‏كنند مى‏فرماید: «و قد تسمّى‏ عالماً و لیس به … فالصورة صورة انسان و القلب قلب حیوان … ذلك میت الاحیاء». (نهج البلاغه / خطبه 87)
ج - شخصى از انصار نزد پیامبر آمد و پرسید اگر در یك زمان تشییع جنازه و مجلس علم با هم باشد در كدام یك بهتر است شركت كنم؟ فرمود: اگر براى تشییع جنازه‏اى افرادى باشند كه عهده‏دار شوند حضور یافتن در مجلس علم از هزار تشییع جنازه و عبادت هزار مریض و از نماز هزار شب و روزه هزار روز و از هزار صدقه و از هزار حج مستحب و هزار جهاد مستحب برتر است. (بحار/1/204)